P3190302

V

22__Wojciech Kalinówki    M

miast zakładanych ówcześnie na ziemiach polskich, zaledwie w kilku lub conaj. 1 wyżej kilkunastu, zachowały się ślady dawnej renesansowej kompozycji prze . I strzennej. Byó może miast takich było więcej, zwłaszcza na kolonizowanych I kresach wschodnich, lecz wobec licznych zniszczeń wojennych drewnianej za-zwyczaj zabudowy, uległy one wielkiemu zniekształceniu i dziś brak jest śladów! pierwotnego ich rozplanowania.

W planowaniu miast polskich w XVI i XVII w. możemy obserwować dwa nur -ty. Pierwszy łączy się z działalnością architektów i fortyfikatorów włoskich 1 /rzadziej holenderskich lub niemieckich/, a póśniej również i polskich, którzy próbowali dostosować do miejscowych potrzeb i warunków - rozwiązania prze - j strzenne znane im z projektów i realizacji w krajach południowej i zachodniej Europy. Działalność ich wiązała się nierozłącznie z aktywnością architektonicz -ną i urbanistyczną możnych protektorów. Nic więc dziwnego, że nowe lokacje i wyróżniające się swym układem przestrzennym powstały zazwyczaj z inicjaty - j wy potężnych rodów magnackich.

Drugi nurt wiązał się z działalnością rodzimych architektów i mierniczych , J tkwiących jeszcze silnie w tradycjach układów średniowiecznych, którzy pod wpływem nowych poglądów artystycznych wprowadzają elementy kompozycji re -nesansowej, tworząc układy będące jakby ewolucją rozplanowań tradycyjnych. Wyraża się to dążnością do symetrii i osiowości układu, do przestrzennego po. wiązania miasta i rezydencji, oraz w kształtowaniu zabudowy placu rynkowego, który nabiera charakteru placu reprezentacyjnego z osiowo usytuowanym akcen -tern architektonicznym budynku ratuszowego /po środku placu lub na osi pie -rzeji/.

Największe nasilenie lokacji miejskich możemy w tym czasie obserwować w dalszym ciągu na ziemiach wschodnich. Na pierwszy plan wybija się działał -ność urbanistyczna Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana w. koronnego, i jego syna Tomasza. Korzystając z poparcia króla Jan Zamoyski wchodzi w posia -danie olbrzymiego kompleksu dóbr dziedzicznych /tzw.Ordynacji Zamoyskiej/ w południowej części dzisiejszego województwa lubelskiego. Dobra te liczą u schyłku jego życia kilka tysięcy kilometrów kwadratowych. Prócz tego posiada on rozległe dobra na Ukrainie. Łącznie w posiadaniu . Jana Zamoyskiego były 23 miasta i ponad 800 wsi!W dobrach swoich Zamoyscy zakładają wiele nowych miast, z których ważniejszymi były w lubelskim: Zamośćyi580 r. /, Jelitko -wo zwane obecnie Tomaszowem Lubelskim /1590 r./, Janów Lubelski/1640 r. /, . oraz na Ukrainie: Starogród /1585 r. / i Tomaszpol /pocz. XVII w. /. Równie ak -tywną działalność przejawiają inni magnaci kresowi, zakładając m. in. w lu -bełskim: Biłgoraj /1578 r./, Narol 1585 r./, Annopol i Ulanów /1616 r./oraz na Ukrainie: Brody/1586 r./, Żółkiew /1597 r./, Kitajgród /1607 r./, Janów /pocz. XVII/, Nowy Koniecpol /1634 r. / i in.

Szczególne znaczenie dla historii budowy miast polskich posiada Zamość,któ -ry może najsilniej zbliża się swoim układem do teoretycznych projektów Frań -cesco di Giorgio Martiniego czy Piętro di Giacomo Cataneo. Miasto to zostało założone jako ośrodek Ordynacji Zamoyskiej i rezydencja potężnego kanele -rza, Jęcz oprócz tego charakteru reprezentacyjnego miało poważne znaczenie jako centrum handlowe na drodze pomiędzy kresami wschodnimi a Zachodem. Autorem rozplanowania Zamościa był architekt włoski Bernardo Mo rand o    z

Padwy, który pracował tu od 1579 r. aż do śmierci /16.00- r. / budując fortyfikacje, zamek, kolegiatę, synagogę, ratusz i inne budynki.

Plan Zamościa miał być prawdopodobnie pierwotnie zbliżony do kwadratu /370 x 355 m/, na którego obszarze - iie uwzględniając budynków publicznych-miało być wytyczone 272 działki. Ukształtowanie terenu, budowa zamku i for -tyfikacji zniekształciły prawdopodobnie ten zamierzony układ teoretycany. Roz-