P3190321

40

Wojciech Kalinowski

jewództwach kaliskim i mazowieckim /trójkąt pomiędzy Kaliszem-Płockiem. Częstochową/. Dla zachęcenia osadników, przybywających z Poznańskiego i ze Śląska, zapewniono im pomoc finansową na budowę domów i zakładów przemy, słowych oraz przyznano im szereg ulg /zwolnienie od podatków, kwaterunku wojskowego, służby wojskowej itp. /. Na obszarze rozbudowywanego okręgu przemysłowego zaprojektowano ponad 20-osad dla rzemieślników w formie nowych dzielnic przy istniejących już miastach. Każdy osadnik otrzymywał w for -mie wieczystej dzierżawy działkę pod budowę domu /zazwyczaj o powierzchni 1/2 morgi = 2 800 ni?/ oraz działkę ogrodową /powierzchni 1 l/2 morgi s 8 400 rrfi/ oraz - w miarę potrzeby - pożyczkę na budowę domu i założenie war -sztatu. Domy w osadach rzemieślniczych wznoszone były według jednolitych projektów /zazwyczaj było to warunkiem otrzymania pożyczki/. Były to naj . częściej budynki czteroizbowe z sienią po środku, parterowe, drewniane bądf murowane, nakryte dachem naczółkowym. Formą swoją były zbliżone do domów wznoszonych w czasie kolonizacji pruskiej na przełomie XVIII i XIX wieku.

Rozplanowanie osad rzemieślniczych było zawsze bardzo regularne. Na ksztal -towanie się ich formy miały niewątpliwy wpływ tradycje miast rzemieślniczych Wielkopolski z XVII i XVIII w. /Rawicz, Rakoniewice i in. / oraz inspiracje kolonizacji pruskiej w Marchii Brandenburskiej ze schyłku XVIII w. /np. Zinna, Rathenow i in. /. Wielkość osad była bardzo różna: od 40-60 działek /np. Rawa Mazowiecka, Grocholice, Gąbin i in. / do 200-400 działek /np. Łódź, Pabianice, Zgierz i in. /. Zabudowa była z zasady grupowana wokół centralnego -placu i głównych ulic, przy których były działki budowane. Ogrody lokalizowane były osobno, poza siedzibami. Dzięki jednolitości zabudowy i dostosowanej do niej szerokości działek /długość domu i szerokość przejazdu/ uzyskiwano zwartość formy przestrzennej osady.

Pierwsza osada.rządowa.dla rzemieślników założona została w 1820 r.wZgie -rzu. Zawarta tu umowa z osadnikami była wzorem dla następnych. Osada ta /ryc. 85/ zlokalizowana została na terenie dawnych dóbr rządowych na wschód od miasta. Ośrodkiem osady był kwadratowy; plac, ..z którego rozchodziły się cztery ulice, wybiegające ze środka każdej pierzeji. Układ ten, wzorowany na rozwiązaniach francuskich z XVII w. , spotykany był często w polskich projek -tach z początku XIX w. np. Konstantynów, Łódź, Radom i in. Wzdłuż tych ulic i sieci ulic poprzecznych wytyczone zostało 230 działek budowlanych, a na wschód od osady - działki ogrodowe. O tempie rozwoju osady świadczy fakt, że w 8 lat później / w 1828 r. / było już tylko 29 wolnych płacy. Podobny układ do Zgierza otrzymują nieco mniejsze osady w Gostyninie /1821 r. / i Gąbinie/1822 -1823 r./ ryc. 86.

Z nowozakładanych osad najsilniej rozwinęła się Łódź/dziś drugie co do wiel -kości miasto Polski liczące około 700 000 mieszkańców/.Osada rzemieślnicza /ryc. 87/ zakładana była tu w kilku :tapach: wiatach. 1821-1823 powstało Nowe Miasto przeznaczone dla sukienników z 202 działkami, w 1824 r. osada tkacka "Łódka" z 307 działkami, w 1825 r. osada prządek z 167 działkami i \y_I§27 r. osada_"Slązaki'.’ z 42 działkami. Łącznie więc wytyczono tu 718 działek, które wszystkie zostały zajęte. Cała osada została rozplanowana wzdłuż ulicy Pio -trkowskiej /3, 5 km długości/,która zaczynała się od rynku dawnego miasta śre -dniowiecznego i kończyła się zabudowaniami wielkiego zakładu włókienniczego L.Geyera. W poprzek tej osi, wzdłuż rzeczki Jasień, zlokalizowano kilka zakła -dów przemysłowych, dla których produkcji niezbędny był napęd wodny. Przy oś - mi ob oczny m r ynku N owejp Miasta wybudowano ratusz-i kościół ewangelicki /ryc. 89/. Te dwa budynki o podobnej bryle otwierały wjazd na ul. Piotrkowską.

Układ ulicowy otrzymała również osada rzemieślnicza w Częstochowie, założona w 1823 r. /ryc. 90/. Główna ulica osady, przy której wytyczono ponad 150