rozdział3
9

Tablica 3.1.

	Konfiguracje upodobań literackich
Numer		tworzące różne typy*		Liczebność typu
typu	Proza elitarna	Kryminały	Literatura sentymentalna	w zbiorowości
ł	+	+	+	4
2	+	-	+	2
3	+		-	35
4	+	-	-	42
5	-		+	6
6	-	+	-	70
7	-	-	+	25
8	-	-	-	8
				192

* Plus oznacza „lubi", minus oznacza „nic lubi".

kilkadziesiąt osób. W tej sytuacji — jeśli względy teoretyczne nie przemawiają przeciwko temu — możemy uwzględnić w typologii gustów literackich tylko typy 3, 4, 6, 7, a

mianowicie:

3    - zwolennik prozy elitarnej i kryminałów

4    - zwolennik wyłącznie prozy elitarnej

6    - zwolennik wyłącznic kryminałów

7    ~ zwolennik wyłącznie literatury sentymentalnej.

Pominięcie pozostałych klas (lub lepiej połączenie ich w kategorię „różne inne”) pozostawia poza zakresem typologii około 10% naszej zbiorowości, co w niektórych rodzajach badań jest w pełni dopuszczalne. Każdą z wyróżnionych grup „typowych” możemy poddać bardziej szczegółowej analizie socjologicznej.

Jeśli przyjrzymy się typologiom konstruowanym w naukach społecznych, to stwier* dzimy, iż wiele z nich powstało w opisany wyżej sposób. Twórcy tych typologii, decydując się na uwzględnienie w aparaturze pojęciowej pewnych kombinacji cech i przyznając im miano typów, a zarazem pomijając w niej inne kombinacje cech, brali pod uwagę względy ilościowe. Miano typów uzyskiwały takie konfiguracje własności, które charakteryzowały się posiadaniem wielu desygnatów. Konfiguracje własności reprezentowane w rzeczywistości nielicznie oraz konfiguracje własności stanowiące klasy puste pomijano przy definiowaniu typów danej kategorii zjawisk. Jeśli jednak spotykamy typologię, która uwzględnia jedynie niektóre spośród wszystkich możliwych kombinacji wartości leżących u jej podstaw zmiennych, warto uprzytomnić sobie, jakie kombinacje wartości poszczególnych zmiennych zostały w tej typologii pominięte. Tak więc warto w przypadku podanej wyżej typologii gustów literackich odtworzyć wszystkie osiem kombinacji powstałych przez skrzyżowanie trzech zmiennych dychotomicznych. Taka rekonstrukcja pełnego schematu klasyfikacji wielowymiarowej może stać się punktem wyjścia do sformułowania nowych zagadnień. Możemy, dla przykładu, zainteresować się, dlaczego pewne kombinacje cech reprezentowane są w naszej populacji tak nielicznie. Dlaczego niemal wykluczają się upodobania do prozy elitarnej i literatury

sentymentalnej lub dlaczego zwolennicy literatury kryminalnej często ponadto lubią prozę elitarną, a nader rzadko literaturę sentymentalną. Mówiąc inaczej, taka rekonstrukcja pełnego schematu klasyfikacji wielowymiarowej, tkwiącego u podstaw typologii reprezentującej tę klasyfikację jedynie częściowo (przez uwzględnienie jednych, a pominięcie innych konfiguracji cech), może być punktem wyjścia do analizy związków między zmiennymi uwzględnionymi w typologii.

Niekiedy w nauce definiuje się „ typy”, abstrahując od statystycznej częstotliwości ich występowania i kierując się względami teoretycznej bądź nawet spoleczno-praktyczncj natury. Czasem przeciwstawiamy sobie dwa typy skrajne, aby wyraźniej uchwycić sens pewnej zmiennej ilościowej, określając jej bieguny i zakładając, żc większość przypadków znajdzie się pomiędzy nimi, a tylko nieliczne znajdą się na jednym z obu biegunów. Można by tak definiować zdrowie psychiczne, lokując na jednym biegunie Jako jeden z typów skrajnych zmiennej — osobowość pilota kosmicznego, a na drugim - pacjenta zakładu psychiatrycznego. Pojęcie „typu” zostaje też często wprowadzone w tym celu, aby stać się narzędziem porządkującym pod jakimś względem zróżnicowany materiał empiryczny. Nie przypisując wówczas typowi rangi „wartości skrajnej” ani „wartości przeciętnej”, mimo to badamy, w jakim stopniu poszczególne przedmioty zbliżają się do niego pod różnymi względami. Tak na przykład wyróżniamy typ „moralności mieszczańskiej”, definiujemy go przez zespół określonych cech, a następnie badamy, w jakim stopniu różne grupy mieszczańskie zbliżają się lub oddalają od tego typu³⁹. Podręczniki medycyny opisują typowy przebieg pewnej choroby, a lekarz diagnosta stwierdza za każdym razem, w jakim stopniu konkretny przebieg choroby u danego pacjenta zbliża się lub oddala od tego typu. Opisane wyżej podejście może być w wielu przypadkach znacznie bardziej płodne od podejścia, które za cel stawia sobie dokonanie klasyfikacji zjawisk na należące i nienależące do zakresu danego pojęcia. Chwyta ono znacznie lepiej wieloaspektowość zjawisk i płynność przejść między nimi. Wróćmy do pojęcia „grupy”, rozważanego w rozdziale drugim. Jeśli cechy przez nie konotowane (poczucie więzi, poczucie odrębności, kontakty i współdziałanie) potraktujemy jako cechy stopniowalne, których najwyższe wartości oznaczają „bycie grupą” w stopniu najwyższym, to stosując takie typologiczne pojęcie grupy do analizy konkretnych, badanych przez nas zbiorowości, możemy stwierdzić, na ile i pod jaki mi względami przybliżają się one do tego typu. Przypadki, które by spełniły ów typ w stopniu doskonałym, mogą być bardzo nieliczne, bądź nawet w ogóle nie istnieć, lecz pojęcie to zachowuje całą przydatność do porządkowania czy teoretycznej analizy badanych zjawisk.

Doniosłą rolę pełnią też typologie w budowaniu pewnego rodzaju teorii. Pojęciem typu obejmujemy wówczas klasę zdarzeń czy procesów przebiegających wedle pewnego opisanego mechanizmu w sposób niezakłócony, wolny od działania wpływów ubocznych, wedle jednolitej, teoretycznie określonej zasady. To, że w rzeczywistości takie „idealne” przebiegi nie zdarzają się wcale, nie jest przeszkodą w zastosowaniu danego pojęcia do analizy rzeczywistych przebiegów. Typ tak zdefiniowany ujmuje zasadniczy mechanizm przebiegu danego zjawiska, a odchylenia od przebiegu typowego wyjaśniamy działaniem czynników zakłócających. Typy zdefiniowane w opisany sposób Max-Weber

Por. M Ossowska. Moralność mieszczańska.