r0

jednolitych; o charakterystyce wizualnej subtelnie zróżnicowanej, często chwiejnej albo dwuznacznej, byłby praktycznie niewykonalny z jednej strony, a bezużytecznej z drugiej. Bezużyteczny po pierwsze dlatego, że musiałby się zagubić w zbyt wielkiej ilości nieistotnych i niepewnych szczegółów, niczego nie wyjaśniających, a często nie dostrzeganych w zwykłym oglądzie. Po drugie zaś dlatego, że dla obrazu malowanego lub rysowanego w sposób oczywisty esse est percipi, a elementy graficzne przedstawienia dostrzegane są i interpretowane bezpośrednio przez odniesienie do czynników o wiele bardziej konkretnych i specyficznych niż omawiane kategorie. To, co uchwytne przy oglądaniu obrazów co najmniej równie dobrze jak „zmienne wizualne" i co jest nieredukowalnym składnikiem wyglądu widzianych plam, to cechy zdeterminowane przez właściwości technicznych narzędzi malowania czy rysowania oraz przez ruchy ręki, stawiającej plamy lub linie; niepodobna dobrze zdać sprawy z wyglądu obrazu, nie uwzględniając charakterystyki uderzeń pędzla albo kresek. Z drugiej strony percepcja elementów formalnych jest silnie uzależniona od tego, co Rudolf Arnheim nazywa „logiką postrzegania kształtów" oraz - jak to obszernie i przekonywająco pokazane jest w pracach Arnheima i Gombricha - od przypisywanego im sensu ikonicznego.

Do opisu rysunku - który również pod tym względem stawia problem bardziej radykalnie niż malarstwo - konieczny jest przeto taki aparat pojęciowy, który umożliwiałby uchwycenie właściwej przedstawieniu rysunkowemu linearności, a także analizę owych śladów kreślącej ręki, z których linearne obrazy są zbudowane: kresek.

Ponieważ różne techniki rysunkowe wprowadzają odmiennego rodzaju podstawowe elementy formalne, każda wymaga odrębnej analizy. Podobnie jak dotychczas, rozważania będą w związku z tym oparte na przykładach rysunku piórkiem, operującym stosunkowo prostymi środkami graficznymi; problemy innych technik rozpatrywane będą w następnej części.

2. Podstawowym elementem konstrukcyjnym rysunku jest przedstawienie rysunkowe operujące figurami graficznymi, wyznaczanymi przez kreski i układy kresek. Dla opisu niektórych rysunków warto wyodrębnić nadto wariant zredukowany kreski: kropkę. Najogólniej można scharakteryzować kreskę jako plamę typu linearnego, dla której określenia istotne są trzy z wymienionych przez Ber-tina zmiennych: 1) wielkość (rozumiana liniowo, czyli długość), 2) kierunek i 3) kształt. Walor, fakturę i barwę kreski można traktować - przynajmniej w tym stadium analizy - jako inwarianty danego rysunku. Właściwości i typy kresek będą bliżej rozpatrywane w następnej części szkicu, tu natomiast chodzi o znalezienie odpowiedzi na pytanie, jakie składniki formy przedstawienia są przez owe kreski tworzone, a więc w jakie twory graficzne kreski się układają i jak te graficzne komponenty obrazu określają przedstawiany przedmiot.

Z dotychczasowych dociekań wynika, że poszczególne elementy obrazu - na przykład kontur przedmiotu - wyznaczone są bądź przez jedną kreskę, bądź - jak przedstawienie zacienionej płaszczyzny przedmiotu - przez układ kresek. W tym drugim przypadku pojedyncza kreska nie ma sensu ikonicznego, lecz pełni rolę nieznaczącego elementu, współtworzącego większą całość, która taki sens posiada. Trzeba więc zastanowić się osobno, czym może być układ kresek nie mających samodzielnych funkcji.

Plama, pisze Bertin, może oznaczać na dwuwymiarowej płaszczyźnie jeden z trzech podstawowych tworów geometrycznych: punkt, linię lub obszar. Te trzy znaczenia (w terminologii autora: implom-totion ponctuelle, lineore oraz zonale) są w znacznym stopniu niezależne od budowy i rozmiarów plamy, wynikają bowiem ze sposobu użycia jej w obrazie, a nie z jej właściwości immanentnych.

5. Rysunek dziecka 6. JAQUES villon Autoportret