skanowanie0008

28

na ogół niektóre choroby partnera, jego życie intymne, konflikty rodzinne, wysokość dochodów, nielegalną działalność).

Normy grzecznościowe stanowią wyraz ogólnie przyjętych w społeczeństwie sądów powinnościowych. Sądy te, w odróżnieniu od nakazów (będących istotą np. norm prawnych), wynikają z przekonań społecznych co do stosowności bądź niestosowności określonych zachowań językowych (także niejęzykowych - te jednak nie są przedmiotem niniejszych rozważań) w zróżnicowanych pragmatycznie interakcjach. Kryterium stosowności zachowań grzecznościowych w skrócie nazwać można „nie wypada nie”. Zgodnie z tym kryterium stosowne jest to zachowanie grzecznościowe, którego nie wypada zaniechać.

Ponieważ takich działań językowych, które motywowane są przez kryterium „nie wypada nie”, każdy członek społeczności podejmuje na co dzień bardzo wiele, to naturalną potrzebą badaczy stało się sklasyfikowanie tego typu działań. Zarówno badacze obcy, jak i polscy, ograniczyli się jednak do nazywania grzecznościowych aktów mowy głównie ze względu na ich cel iłlokucyjny. Stąd wyróżnianie takich typów, jak podziękowania, pozdrowienia, prośby, zaproszenia, formy adresatywne, jest na ogół punktem wyjścia wszelkich systemów porządkujących. Nietrudno jednak zauważyć, że zupełnie inny jest status funkcjonalny np. podziękowania, które - niezależnie od formy językowej - wyraża wyłącznie grzecznościowe relacje między partnerami, niżnp. prośby, która oznacza chęć spowodowania przez nadawcę określonego działania adresata, i może być (lecz nie musi) wyrażona w grzeczny sposób, a jeszcze inny jest status form adresatywnych, które same zasadniczo nie mają mocy orzekania, tylko obudowują „w grzeczny sposób” inne akty.

Z tego rodzaju obserwacji powstała koncepcja podziału wszystkich wyrażeń językowych pełniących funkcję grzecznościową, tj. funkcję realizującą przedstawione wcześniej normy grzecznościowe, na trzy typy. Omówię je kolejno.

1. Zasadniczy typ wyrażeń językowych w funkcji grzecznościowej stanowią wyrażenia o mocy predykatywnej, sprowadzającej się do wskazywania podyktowanych konwencją grzecznościowych relacji między partnerami komunikacji językowej. W rozwoju języka i w rozwoju obyczajów wykształciły się pewne akty mowy, które użytkownicy języka bez trudu rozpoznają i jednoznacznie nazywają. Są to: podziękowania, powitania, pożegnania, przeproszenia, życzenia, pozdrowienia, gratulacje, kondolencje, toasty, przedstawianie się (przedstawianie kogoś komuś), dedykacje. Akty te, jakkolwiek różnią się od siebie znaczeniami leksykalnymi, można też wszystkie sprowadzić do formuły eksplika-cyjnej podobnej do tej, którą zaproponował kiedyś Kazimierz Ożóg: «Mówię, że chcę, żebyś wiedział, że stosuję wobec ciebie określone społecznymi regułami werbalne zachowania grzecznościowe^

Akty omawianego typu mogą występować zarówno w postaci szablonu językowego (np. Z okazji imienin życzymy pani zdrowia, szczęścia i wszelkiej pomyślności; Najmocniej pana przepraszam; Moje najlepsze gratulacje; Dzięjatjemy z całego serca), jak i w postaci indywidualnie zróżnicowanej, uproszczonej i/lub zmodyfikowanej (np. Na imieniny przesyłam ci gwiazdką szczęścia jako życzenia; Wdzięcznym ogromnie, Świetnie jako podziękowania; Czołgiem, O Jezu! jako powitania; Szczęśliwego hop do łóżka jako pożegnanie).

Nieszablonowe postacie aktów zawsze jednak nawiązują do pewnego wzorca (jeśli nawet ma miejsce antonimiczne przewartościowanie czy zamiana illokucyj), co pozwalałoby ten typ aktów (z szablonami — rzecz jasna — włącznie) traktować jako teksty, teksty minimalne, ze wszystkimi konsekwencjami metodologicznymi tej orientacji badawczej.