skanuj0015 (113)

manin si«;. Przechodzi albo do pracy w folwarku stając się kowalem dworskim, albo pracę swoją wykonuje wyłącznie dorywczo.

Opierając się nn materiale etnograficznym możemy ustalić jak mogły wyglądać wzajemne zobowiązania kowala i gromady. Otóż jeszcze na początku XX wieku istnieli kowale gromadzcy, którzy byli osadzani przez wieś w kuźni stanowiącej jej własność. Narzędzia ratomiast były na ogól własnością kowala. Opał zakupywała wieś sama lub wspólnie z kowalem. Surowiec bądź dostarczał zainteresowany klient, bądź nabywał kowal. Kowal gromadzki był zobowiązany do wykonywania pewnych prac bezpłatnie lub za opłatą bardzo niską. Było to na przykład okuwanie wozów. Inne prace nie objęte umową wykonywał już za pełną odpłatnością. W zamian za swoją pracę otrzymywał ze strony wsi świadczenia w naturze. Jeśli ponadto użytkował kawałek ziemi, to pracować mógł na niej tylko w tym czasie, w którym nie było pracy kowalskiej. Ogólnie należy stwierdzić, że pozycja ekonomiczna kowala w tych warunkach było raczej dobra, natomiast społecznie był on znacznie niżej ceniony niż gospodarz. Wydaje się, że analogicznie sprawy te mogły wyglądać i w średniowieczu. Mogło to być jedną z przyczyn dążenia ówczesnych kowali do zorganizowania gospodarstwa na miarę kmiecia.

b) Rzemiosło sołtysie. Występuje ono jedynie w okresie gospodarki czynszowej pokołonizacyjnej. Zanika równolegle z likwidacją sołectw. Jak się wydaje, ten rodzaj rzemiosła był w głównej mierze organizowany jednocześnie z powstawaniem wsi kolonizacyjnoj w ten sposób, że istniejący wcześniej rzemieślnicy byli w momencie lokacji wsi przenoszeni prawdopodobnie na grunty sołtysie na tzw. na wsi. Tym samym byli oni całkowicie zależni od sołtysa. Z Jego ramienia posiadali w użytkowaniu niewielkie kawałki ziemi, tzw. zagród. Kuźnie wraz z urządzeniami, może tylko z wyłączeniem drobnych narzędzi otrzymywali od sołtysa.

On też odbierał w zasadzie całość wykonywanych wyrobów, ciągnąc zyski z ich sprzedaży. Być może w niewielkim wy-mlarze kowal sołtysi mógł wykonywać pewno prace dla chłopów poza obowiązkami wobec sołtysa. Łącznie z innymi warsztatami rzemieślniczymi, a przede wszystkim karczmą, powstawał w ten sposób na gruntach sołtysich pewnego rodzaju ośrodek o charakterze rzemicślnłczo-handlowym. Prawdopodobnie poza ziemią kowal otrzymywał od sołtysa pewne świadczenia w naturze na swoje utrzymanie. Ogólnie nalepy stwierdzić, że pozycja rzemieślnika sołtysiego w środowisku była raczej niska.

c) Rzemiosło dworskie. Rozwija sic ono w okresie powstawania gospodarki folwarcznej. W okresach wcześniejszych. jakkolwiek kowal wiejski byl poddany właścicielowi, to Jednak zależność ta praktycznie ograniczała się do płacenia czynszu, oddawania pewnych wyrobów lub wykonywania prac dla dworu, jednak w stosunkowo niewielkim wymiarze. Z chwilą rozwoju folwarków i większego zapotrzebowania na usługi coraz częściej dąży się do ścisłego związania rzemieślnika z dworem. W pewnym stopniu związanie to jest podobne do zależności rzemiosła sołtysiego. Kowala w tym okresie bardzo często osadza się bezpośrednio we dworze, umieszczając go w czworakach¹’. Właściciel wyposaża go w kuźnię i narzędzia, dostarcza opału i surowca. Cała produkcja w takim układzie należy do pana, który uzyskuje poważne zyski z jej sprzedaży. Pewne prace są też wykonywane dla wsi, jest ich jednak niewiele, a obejmują np. naprawę narzędzi, w sumie potrzebnych do wykonania przez chłopów prac dla dworu. Najczęściej w tym czasie kowale są poddanymi właściciela, niemniej Jednak dość często, np. na terenie Wielkopolski spotyka się kowali tzw. „luźnych", zatrudnionych przez dwór na zasadzie kontraktu". Poza swoją podstawową pracą jest kowal często zobowiązany nie tylko do pracy na roli, ale też do innych czynności. Jak np. utrzymywanie karczmy itp.". Uposażenie kowala dworskiego to głównie niewielki kawałek ziemi. Z czasem Jednak w związku z coraz większym zapotrzebowaniem na pracę kowalską, dwór stara się stworzyć warunki umożliwiające Jak najmniejsze odrywanie kowala od czynności pod-

41