skanuj0025 (156)

wych przed różnymi spółgłoskami i w wygłosie, e) pisownia asymilacji grup spółgłoskowych wewnątrz wyrazu i ubczdżwięcznienia spółgłoski dźwięcznej w absolutnym wygłosie” (112, 19].

Osobno należy podkreślić, że również u dziccl/e zniekształceniami pisma pokaźny procent stanowią błędy wynikające z rozbieżności między wymową a pisownią. Nie należy jednak sądzić, że błędne zapisy tych dzieci dają w konsekwencji zawsze pisownię fonetyczną. Przede wszystkim musimy sobie uzmysłowić, iż za pomocą znaków, które zna dziecko (litery alfabetu), nie ma możliwości oddania w sposób dokładny wszystkich osobliwości wymowy — naukowa pisownia fonetyczna dysponuje bogatszą grafiką (nowe znaki, większa ilość znaków diakrytycznych). Ponadto dziecko nic zawsze jest w stanie dokonać dokładnie analizy i syntezy dźwiękowej wyrazów; również popełnia ono dużo błędów hipcrpoprawnych, które są rezultatem procesu dydaktycznego (nauczania ortografii). Wymienione czynniki sprawiają, że nigdy nie obserwujemy konsekwentnie stosowanej pisowni fonetycznej u dzieci opanowujących ortografię, lecz pewne przejawy zrównania (zniwelo-wania) różnic między wymową i pisownią. (...).

Wymowa doliterowa jest rezultatem oddziaływania substancji graficznej na foniczną. Zjawisko to zostało odnotowane w pow ojennej literaturze językoznawczej przez szereg autorów (10; 35; 116). Wymowa doliterowa na szeroką skalę występuje u inteligencji pochodzenia chłopskiego i robotniczego. Wynika to z braku tradycji języka lilerackie*go w tych środowiskach oraz z mylnego przeświadczenia, żc W' sprawach wymowy rozstrzygające znaczenie posiada ortografia. Stykamy się z wymową doliterową u nauczycieli, u aktorów (np. rozróżnianie w wymowie cli i h, nienaturalna wymowa grup irz, diz itd.), u cudzoziemców uczących się języka polskiego, wreszcie u dzieci klas początkowych szkoły podstawowej (zwłaszcza podczas czytania). Zjawisko jest tak szeroko rozpowszechnione, że H. Karkowska zaliczyła go do współczesnych tendencji fonetycznych polszczyzny (11C). Współcześnie szerzy się wymowa pojedynczy, w romantyzmie u ludzi, którzy wymawiali spółgłoski // oraz ź miękko (147,17], Jest to również przejaw oddziaływania SG na SF.

Skrajna doliterowość pojawia się w- wymowie głuchych, np. yod-ii (chodzi), d-zronek (dzwonek), d-źi-cń (dzień), żi-e-tn'i-a (ziemia) itp. Przewaga, substancji graficznej nad foniczną u głuchych jest bardzo wyraźna. W rosyjskim słowniku defektologieznym znalazło się nawet osobne hasło ortoepia głuchych [27]. Są tu uwzględnione pewne odstępstwa od ogólnorosyjskiej literackiej wymowy na rzecz wymowy do', i terowej (w oryginale: kniźnoje proiznoszenije).

Podobnie jak w przypadkach pisowni fonetycznej zamiast ortograficznej, tak i przy wymowie doliterowej nie następuje pełne zniesienie różnic między SG i SF, choć wymowa głuchych niekiedy bardzo poważnie do tego stanu się zbliża.

Redukowanie różnic między substancji! foniczną i graficzną odbywa się więc w dwu kierunkach: pisownia fonetyczna i wymowa doliterowa. Zjawiska te leżą poza normą, ale niewątpliwie mają pośrednio wpływ na ewolucję pisowni i wymowy.

Ciąg foniczny i ciąg graficzny

Przechodząc do bardziej szczegółowej charakterystyki porównawczej substancji fonicznej i graficznej tekstu, musimy na wstępie wyodrębnić jednostki podstawowe obu substancji, w obrębie których będzie można dokonać dopiero dalszej analizy. Przyjmujemy za punkt wyjścia genetycznie pierwotną substancję foniczną i w związku z tym podstawowe zadanie polega na prześledzeniu, w jaki sposób elementy tej substancji są transformowane na substancję graficzną. Innymi słowy idzie tu o ustalenie relacji między elementami obu rodzajów substancji. Jest to złożone, wieloaspektowe zagadnienie. Będziemy ciążyć do uwypuklenia tych problemów, które w sposób bezpośredni wiążą się z procesem czytania i pisania oraz zaburzeniami tychże procesów.

Największymi jednostkami fonetycznymi, jakie można wyodrębnić w ustnej wypowiedzi, są tzw. ciągi foniczne. Tekst wypowiedzi ustnej może składać się z dowolnej ilości ciągów (od jednego do nieskończonej liczby ciągów). W Słowniku terminologii językoznawczej czytamy: „Mowa ludzka posiada charakter linearny, tzn. składa się z. szeregu tonacji następujących po sobie w czasie i tworzących ciąg ograniczony milczeniem względnie pauzami. Ten nieprzerwany ciąg foniczny ulega analizie ze strony słuchacza, która dokonuje się w jego świadomości dzięki temu, że istnieją w niej gotowe schematy lonologiczne całych wyrazów. Schematy te słuchający niejako podstawia pod dany konkretny ciąg foniczny i jeżeli dany odcinek ciągu pokrywa się z danym schematem, następuje jego identyfikacja jako takiego czy innego wyrazu (względnie morfemu)” [53, 99].

Ciąg foniczny najczęściej składa się z kilku wyrazów, np. (fćcrfcu-iI'ipcujezduioMwnećnyyiińi) ’\V czerwcu i lipcu jest dużo słonecznych dni’.

47