skanuj0047 (62)

Epoka piśmienna — doba staropolska

92 Dzierżykraj na Kraj; w ten sposób skrócone imiona były przeważnie opatrywane formantami zdrabniającymi (spieszczającymi), najczęściej z -eh-, -sz-, -k- i -n-: -cli, -ech, -ich, -och, -sz, -esz, -isz, -osz, -usz, -ysz, -ek, -ko, -ik, -yk, -ak, -ina, -ymt, -on, -oń, -ota, -ufa itp. Tak np. Blizoch, Blizina, Błizuta pochodzą od imienia Blizbor; Dobiesz, Dobek itp. od imienia z pierwszym członem dobie- (np. Dobiegniew, Dobiesław); Dobroń, Dóbr osz, Dobrzynia od imienia z pierwszym członem dobro- (np. Dobromysł); Gniewosz od imienia z pierwszym członem gniewa- (np. Gniewomir); Milej, Milik, Mil ich, Miłoch, Miłosz itp. od imienia z pierwszym członem milo- (np. Miłowi!, Miłowuj); RodosI, Radosz itp. od imienia z pierwszym członem rado- (np. Radociech, Radosław): Slawik, Sławosz itp. od imienia z pierwszym członem sławo- (np. Sławomir); Sid, Sułek, Sulik, Stdisz itp. od imienia z pierwszym członem sali- (np. Sułisław, Suiidziad, Sulistryj) itp.

Wraz z chrztem Polski dotychczasowy zasób odziedziczonych imion rodzimych wzbogacił się o imiona chrześcijańskie. Rozpowszechniały się one jednak bardzo powoli. Oczywiście na chrzcie każdy otrzymywał imię świętego patrona, lecz na co dzień go nic używał, a czasem może nawet nie pamiętał. W Bulli gnieźnieńskiej (połowa XII wieku) na dziesiątki, a właściwie nawet setki zapisanych imion rodzimych występuje zaledwie kilka imion chrześcijańskich: oprócz arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba nosi je trójka jego poddanych: Piotr, Szymon (dziś Szymon) i Krzyżan. Dopiero w rotach przysiąg sądowych (najstarsze z końca XIV wieku) imiona chrześcijańskie są już — oczywiście oprócz rodzimych — w powszechnym użyciu, a w wieku XVI zdecydowanie zdominują imiona rodzime (ic ostatnie szybko wyjdą z użycia (oczywiście oprócz kilku, które się stały chrześcijańskimi, zyskując sobie świętych patronów: Wacław, Wojciech, Władysław, Stanisław, Kazimierz); powtórnie pojawią się dopiero w wieku XIX, „wskrzeszone” pod wpływem idei romantycznych, w części zniekształcone na skutek błędnego odczytania w tekstach średniowiecznych).

Gruntowne spolszczenie (przystosowanie do wymogów polskiej fonetyki i morfologii) najstarszych imion chrześcijańskich sprawia, że są one dla nas nierzadko trudne do zidentyfikowania. Każdy bez trudu się zorientuje, że Bieniedziki to łaciński Benedictus, trudniej natomiast niespecjaliście rozpoznać w naszym Bończy łacińskie imię

Bonifacius, „odkryć”, że Jaktor wywodzi się z Hecior, Jaracz 93 z H orał im, Jer on im czy Jar on im z Hieronymus, Larysz z Ililarius, Szczedrzyk z Theodoricus, Tworzyjan z Florianus, Więceniec z kw-centius itp. Łatwo zauważyć, że dziś używamy postaci o wiele słabiej przyswojonych, bliższych formom łacińskim: Benedykt, Hieronim, Hilary, Florian, Wincenty itp. Ponadto w średniowieczu zdarzały się leż wypadki tłumaczenia imion przejrzystych pod względem etymologicznym, np. Sihester (od ji/wj «la$») został przełożony na Lasota, Ignatius (od ignis «ogień») — na Żegota (od żec «palić», por. podżegać pierwotnie «podpalać») itd. Te przyswojone imiona chrześcijańskie były skracane i zdrabniane jak rodzime, za pomocą przedstawionego wyżej bogatego zasobu formantów zdrabniających. Tak np. z Bieniedzikta powstał Bień.

Bieniek, Biniek i Biniak, z Jakuba — Jakusz i Kuba. z Michała Michnik, z Pawia Pach, Pćwz i Paszek (z tej formy wywodzi się nazwisko znanego pamiętnikarza Jana Chryzostoma Paska — Pasek to po prostu dialektalna mazowiecka postać formy Paszek), z Piotra — Piech, Piechnik, Piechniczek, Pżm, Pieszek, Pietrzyk itp. Im bardziej popularne imię, tym więcej różnych zdrobnień: od /<wk? mamy ich cały szereg — Jach. Jasz, Jaszek, Jaszko, Janik, Jańczyk, Jańczak, Janisz, Janusz, Janota itp.; podobnie od Stanisława (imię rodzime, leez równocześnie od XIII wieku chrześcijańskie dzięki kanonizacji św. Stanisława ze Szczepanowa, biskupa krakowskiego): Stach, Stachura, Slasz, Staszek, Staszko, Stanisz, Staniszko, Stanoch, Staniek, Stańczyk, Stachnik itp. Wiele takich pierwotnych zdrobnień znamy dziś jako nazwiska, gdyż imiona, a zwłaszcza ich formy zdrobniałe, stały się jednym z najważniejszych źródeł kształtujących się od XVI wieku nazwisk, o czym będzie jeszcze mowa później.

d) ZMIANY SKŁADNIOWE

Podstawowy zasób środków składniowych polszczyzna odziedziczyła z języka prasłowiańskiego. W dobie staropolskiej zaszło w tej dziedzinie kilka istotnych zmian.

Na len okres przypada początek (zakończonych w dobie średniopolskięj) zmian w sposobie wyrażania niektórych skład-