20857 skanuj0046 (62)

Epoka piśmienna — doba staropolska

88    orłowie, koto w ie, języka wie, narodowie, chlebowie, słupów ie, wozowie

ilp. (w następnej dobie dziejów polszczyzny końcówka -mv/e zostanie jednak ograniczona najpierw do rzeczowników żywotnych, a potem tylko do osobowych).

W zakresie przymiotników dalszym ograniczeniom uległo użycie form odmiany prostej, rzeczownikowej. Zasadniczo mogły one już występować tylko w funkcji orzecznika, a ponadto stopniowo malała liczba przymiotników przybierających formy odmiany nie-złożonej. Regularnie natomiast w odmianie niezlożonej występowały w orzeczniku imiesłowy bierne (typu widziuń, zabił, pogrzebioń).

W odmianie złożonej pomieszaniu uległy pierwotnie różne formy dwu przypadków liczby pojedynczej przymiotników męskich i nijakich: narzędnika z pierwotną końcówką -im, -ym (duchem pokornym, siercem skruszonym) i miejscownika z pierwotną końcówką -cm (w domu świętem, w pokoleniu prawem); pomieszaniu sprzyjała bliskość fonetyczna tych końcówek (zwężone długie e w -cm niewiele się różniło od długiego 7 lub y w -Tm, -ym). W rodzaju żeńskim w dopełniaczu liczby pojedynczej końcówka -e była coraz częściej zastępowana końcówką -ej, zrazu właściwą tylko celownikowi i miejscownikowi: od wieczne śmirci — od wiecznej śmierci, ludzie dobre wole — ludzie dobrej wole itp.

W odmianie zaimków rodzajowych (odróżniających formy rodzaju gramatycznego) obserwujemy w dobie staropolskiej wpływ złożonej odmiany przymiotników. Najlepiej widoczny jest on w mianowniku liczby mnogiej. Tak np. formy zaimka ten, ta, to brzmiały w tym przypadku pierwotnie *ii (potem, po przejściu {’ w ć, ci), ty, ta (ci sąsiedzi, ty niewiasty, ta słowa). Pod wpływem końcówki -e (z -yje) odmiany złożonej przymiotników pojawiła się końcówka -e w odmianie zaimków: ci sąsiedzi, ale te niewiasty, te słowa. Podobnie jak w odmianie przymiotników, pomieszaniu uległy formy narzędnika (tym sąsiadem, tym słowem) i miejscownika (o tern sąsiedzie, o tern słowie) liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego, a w dopełniaczu liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego końcówka -e (te niewiasty) zaczęła ustępować końcówce •ej (tej niewiasty), pierwotnie właściwej celownikowi i miejscownikowi (tej niewieście). Liczebniki zachowały jeszcze w dobie staropolskiej odmianę odziedziczoną z prasłowiańszczyzny. Jedyną istotniejszą zmianą było tutaj ukształtowanie się w XV wieku nowej odmiany liczebników- zbiorowych. Pierwotnie liczebniki dwój, dwoją, dwoje, obuj, oboja, oboje i trój, troją, troje miały odmianę zaimkową (trój rodzaj, trojego rodzaju, oboj duch, obojego ducha, obojemu państwu, oboim obyczajem itp.). a liczebniki pięcior, pięcioro, pięcioro i wyższe — odmianę rzeczownikową (dziesięcioro przykazanie, pięcioro chfeba, o dziewięcioro błogosławieniu itp.). Ze skrzyżowania obu tych odmian powstała nowa odmiana z -g-w temacie (z obojga stron, pięciorgiem chłeba itp.).

Najważniejsze zmiany w odmianie czasowników omówiliśmy już poprzednio, gdyż wszystkie one zaczęły się w epoce przedpiś-miennej (kształtowanie się - w wyniku kontrakcji grup -aje-i -eje- — dwu nowych koniugacji: -am, -asz i -em, -esz, zanik -i w trybie rozkazującym, wygasanie czasów przeszłych prostych: aorystu i imperfektum, zanik czasownika posiłkowego w 3. osobie czasu przeszłego złożonego, ograniczenia w użyciu form fleksyjnych imiesłowów itd.). W dobie staropolskiej (w drugiej połowie XV wieku) pojawiły się nowe formy czasu teraźniejszego czasownika być. Powstały one na wzór form czasu przeszłego złożonego: forma 3. osoby liczby pojedynczej jest została potraktowana jak imiesłów i przez dodanie do niej pierwotnych form osobowych (jest jeśm, jest jeś itd.) powstały dzisiejsze formy jestem, jesteś itd.

c) ZMIANY SŁOWOTWÓRCZE

Na wstępie trzeba się zastrzec, iż nasza wiedza w zakresie słowotwórstwa historycznego jest bez porównania skromniejsza, bardziej niekompletna i fragmentaryczna niż w zakresie historycznej fonetyki czy fleksji. Toteż tylko przykładowo będziemy mogli tutaj wskazać niektóre ważniejsze zjawiska w tej dziedzinie.

Zasadniczy zasób środków słowotwórczych (zarówno elementów „substancjalnych”, formantów przyrostkowych i przedrostkowych, jak i technik słowotwórczych) polszczyzna odziedziczyła z języka prasłowiańskiego. W dobie staropolskiej niektóre z odziedziczonych formantów traciły żywotność, inne przeciwnie — przeżywały okres wielkiej produktywności. Spośród tych ostatnich wymienimy przykładowo formanty przyrostkowe -ca, -acz i -ciel. Tworzyły one nazwy wykonawców czynności: gońca, sądźca. na-