skanuj0100 (11)

I

'Jt|l I cdmuki ncja

Ticlmokracja, ustrój polityczno-gospodarczy, w którym władzę maju iprawo-nać wysoko wykwalifikowani fachowcy -inżynierowie, ekonomiści, infonnalycy, specjaliści w zakicsie zarządzania. Termin ten zoit.il wprowadzony w 1919 r. przez Williama II Smitha. W 1921 r. ukazała się książka Thorsteina Vel)lena Izngiimers an<l lim Fnce System (New York: Viking Press), która stała się biblią dla krótkotrwałemu ruchu społecznego, usiłującego realizować ideę tcchnokracji w początkowym okresie depresji gospodarczej w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Do popularyzacji tej idei przyczyni! się szczególnie, z początkiem lat trzydziestych, Howard Scott -współpracownik T. Vcblena. W latach sześćdziesiątych koncepcje technokratyczne znalazły szerszy oddźwięk we Francji, gdzie dostrzegano ich genezę w poglądach Gaudę^ llc-nri Saint-Simona (jak wiadomo, przewidywał on nadejście społeczeństw i/ąd/onych przez naukowców-inzynierów). Jean Meynaud dowodził, że faktycznej władzy nie sprawują demokratycznie wybrani reprezentanci narodu - politycy; nic sprawują jej też urzędnicy - realna władza znajduje się w rękach technicznych cks-penów. A więc: ani demokracja, ani biurokracja. lecz faktycznie - tcchnokracja.

Doktryna tcchnokracji upatruje źródła władzy i doniosłość roli ekspertów we współczesnych społeczeństwach, w konieczności strategicznego planowania w zakresie gospodarki i obrony, w konieczności rozwoju hadań, analiz, i symulacji różnych procesów. Chodzi o to, by eliminować subiektywizm decyzji politycznych i ekonomicznych - decyzji podejmowanych często tylko intuicyjnie przez utalentowanych, lecz nic posiadających niezbędnej systematycznej wiedzy polityków. Decyzje tego rodzaju wiążą się z ryzykiem strat i zagrożeń dla całej zbiorowości.

Obecnie, mimo ze istotna rola specjalistów i ich wpływ na decyzje na szczeblu makrospolccznym nic są negowane, to jednak nadal pojawiają się wątpliwości co do

możliwości całkowitego zastąpienia rządów sprawowanych przez zawodowych polityków rządami odpolitycznionych (cchników--spccjalistów. (M.P.)

Zob. rola społeczna, struktura społeczna, władza. Literatura:

Dell D., 19X2, Tcclinocracy [w:J The Fontami Diclionary of Modern Tliotighl, A. Oullock.

O. Slallybrass (eds). Fontann, Collins, London.

Dowgiallo Z., 199*1, Tcchnokracja [w:] Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy te warunkach rynku, praca zbiorowa, Wyd. „Znicz”, Szczecin.

Meynaud J., 1968. Tuchnocracy, London.

Tclcologia (telcologizm; gr. telcos -cel, logos - nauka, wiedza), sposób wyjaśniania odwołujący się do ukazania celu, do jakiego zmierza dany proces, lub funkcji, jakie on pełni w ramach systemu społecznego. Ten typ wyjaśniania stosowany jest najczęściej w wypadku badań dotyczących zmian społecznych lub rozwoju. O ile ludzkie działania można często zrozumieć przez poznanie celu, do którego jednostka dąży, o tyle przenoszenie tego schematu ckspla-nacyjncgo na procesy społeczne budzić może poważne wątpliwości, jest lo bowiem swoista antropomorfrzacja. Wylania się tu ponadto niebezpieczeństwo hipostazowanin, tzn. przypisywania rzeczywistości społecznej „celów", „dążeń" itp., których w istocie może ona nic posiadać. Wspomniane „cele" ustanawiane są przez poznający podmiot. Implicite przyjmuje się założenie, że proces społeczny lub historyczny zmierza do jakiegoś celu. Założenie to nic musi być prawdziwe; procesy dokonują się w wyniku zachodzących uwarunkowań i nie muszą prowadzić do żadnych, z góry ustanowionych, stanów końcowych (finalizm). Ten typ wizji procesu historycznego - odrzucający telcologizm - występuje np. w pracach G. Vico lub, współcześnie, P. Sorokina. Wyjaśnianie tclcologicznc występuje dosyć wyraźnie w ujęciach cwolucjonistycznych -przykładowo w koncepcji Tcilarda dc Chardin. W odróżnieniu od tradycyjnego

Teoria w/glęilucj dcprywacji 205

ewolucjoniznui we współczesnych wersjach tego kierunku (np. S. 1-isonstadt) skupia się uwagę na mechanizmach zmiany społecznej, a nie na celach czy stadiacli rozwoju społecznego.

W socjologii współczesnej wyjaśniania tclcologiczne dostrzec można także w fitnk-cjonnlizmic T. Parsonsa. Działanie systemu społecznego zmierza do osiągnięcia równowagi (equilibrium). Krytycy zwracają uwagę, żc wyjaśnienia tc mają często taulolo-giczny charakter - konieczność realizacji przez system określonej funkcji rodzi potrzebę jej zaspokojenia. Warto zauważyć, żc w takim ujęciu system społeczny generuje potrzeby, które pojawiają się na poziomic działających jednostek. (A.S.)

Zob. funkcjonalizm, neoewolucjonizm, potrzeba. rozwój społeczny, zmiana społeczna.

Teoria, zob. paradygmat.

Teoria dramaturgiczna, zob. koncepcja dramaturgiczna.

Teoria elementarna, zob. władza.

Teorm kultury B. Malinowskiego, zob. potrzeba    '

Teoria kultury L. \Vliitc’a, zob. zasada ekonomii wysiłku.

Teoria mobilizacji zasobów, zob. ruchy społeczne.

Teora nagród i kar, zob. zachowania

społeczne.

Teoria naznaczania społecznego, zob. dewiacja

Teor a odporna na fakty, termin wprowadzony przez Karla R. Poppera, oznaczający taki sposób sformułowania teorii, którego nic są w stanic obalić żadne fakty. Niemożność wskazania warunków falsyfi-kacji wyklucza - zdaniem K.R. Poppera -daną tccrię z obszaru nauki. Przykładem tego typu teorii są psychoanaliza lub marksizm. W tym nurcie mieszczą się także różnego typu ideologie.

W trakcie tworzenia schematów ekspla-nacyjnych, bądź teorii, pojawia się zwykle konieczność wyjaśnienia faktów z nimi niezgodnych lub sprzecznych. Prowadzi to do znacznego zawężenia zakresu obowiązywania pierwotnej tezy bądź do skonstruowania takiego modelu eksplanncyjncgo, w którym wszystko, co się zdarzy, znajduje jakieś wyjaśnienie. W tym drugim przypadku nie jest możliwa predykcja zjawisk. Za przykład tezy (nic teorii) odpornej na fakty można uznać stwierdzenie przytaczane przez Jacka Szmatkę [I9S9, s. 299-230], wskazujące, że mamy skłonność do nawiązywania kontaktów z kimś, kto dysponuje zdolnością do nagradzania nas. Jeśli żywimy obawy, czy osobnik len istotnie zechce nas nagrodzić, możemy nic podjąć próby związania się z tą osobą.

Wskazywane przez K.R. Poppera kryterium dcmarkacji pomija wartość heurystyczną danej teorii, koncentrując się na jej aspekcie formalnym - możliwości falsyli-kacji. (A.S.)

Zob. falsyllkacja, operacjonalizacja, weryfikacja. Literatura:

Szmatka J., 1939, Mcilc struktury społeczne.

Wstęp do /uikrosocjologii strukturalnej. PWN.

Warszawa.

Teoria opóźnienia kulturowego, zob. zmiana społeczna.

Teoria rozwoju zależnego, zob. modernizacja, rozwój społeczny.

Teoria społeczeństwa masowego, zob. tłum.

Teoria stygmatyzacji, zob. dewiacja.

Teoria uczenia się, zob. zachowania społeczne.

Teoria władzy i uzależnienia, zob. władza.

Teoria względnej dcprywacji, zob. dc-prywacja.