skanuj0044 5

92 Włodzimierz Bolecki

formacji społecznych i ustrojów politycznych, który jest równocześnie końcem wybitnych jednostek, końcem indywidualizmu jako postawy, wartości i powołania człowieka, a następnie końcem sztuki, filozofii, religii, estetyki i innych wyższych wartości, które wkrótce, zdaniem Witkacego, mają się stać zbędne. Tę filozoficzną, historiozoficzną i socjologiczną problematykę Witkacy przekształca w egzystencjalną, najbardziej osobistą problematykę swoich bohaterów. Przerażenie nadciągającą „zbędnością” wszystkiego, co miało jakąkolwiek wartość, jest podstawowym źródłem lęku i zarazem rezygnacji Witkacow-skich bohaterów. Intelektualny geniusz Witkacego sprawia, że uniwersalna problematyka wielkiej zmiany cywilizacyjnej przełomu wieków XIX i XX, a także cywilizacyjnej katastrofy początku wieku, w której mieści się zarówno antypozytywistyczny przewrót w filozofii, jak i „niwclizm” rewolucji bolszewickiej, staje się najbardziej pierwotnym doświadczeniem bohaterów Pożegnania jesieni.

OSTATNIE DNI LIBERALIZMU

Rzecz znamienna: wszystkie dyskusje i spory ideowe rozgrywają się w powieści, zanim dochodzi do zwycięstwa rewolucji. Gdy władzę obejmuje bolszewik Tempe i wprowadza — precyzyjnie wcześniej zapowiadany! — ustrój niwelistyczny, kończą się wszelkie filozoficzne i światopoglądowe polemiki między bohaterami Pożegnania jesieni. A przecież zanim Atanazy zostanie rozstrzelany i zanim Hela z Prepudrechem wyjadą do Persji, wszyscy bohaterowie Pożegnania jesieni żyją spokojnie w państwie Sajetana Tempego! Nie spotykają się już jednak, nie rozmawiają, nie toczą ze sobą filozoficznych sporów o miejsce jednostki w społeczeństwie, o sens sztuki, filozofii, religii czy kultury, mimo że — jak mogłoby się wydawać — powinni być zdecydowanymi przeciwnikami systemu niwelistycznego. Nic takiego się nie dzieje! Nikt ich nie prześladuje za wolnomyśliciel-stwo, nie stają się zarzewiem buntu w imię wyznawanych wcześniej wartości i idei, nie są także strażnikami pamięci o przeszłości „minionego” społeczeństwa demokratycznego. Nie są zatem dla nikogo ani sumieniem, ani symbolem indywidualnego oporu przeciw niwelującej wszystko, czyli totalitarnej władzy. Czyżby wybrali emigrację wewnętrzną? Wolne żarty! Hela, Prepudrech, Łohoyski, ksiądz Wyprztyk, Zezio Smorski nie tylko nie stają się ofiarami nowego ustroju, ale nawet można o nich powiedzieć, że pod rządami niwelis-tów porobili oszałamiające kariery! Każdy z nich trafił bowiem nie do więzienia czy na „śmietnik historii”, lecz pełni teraz pod rządami Tempego jakąś ważną „kierowniczą funkcję”!

Żaden z problemów, o których tak namiętnie dyskutowali, nie pojawia się w ostatnim rozdziale powieści. Rewolucja niwelistycz-na zamieniła ich problemy filozoficzne, bez których wcześniej, jak twierdzili, nie mogli żyć, na sprawy życiowe, którymi wcześniej jedynie się brzydzili. Te z kolei, pozbawione wymiaru metafizycznego, okazały się jedynie zbiorem żałosnych zabiegów umożliwiających przetrwanie w systemie niwelistycznym. Pożegnanie jesieni jest wyjątkowo okrutną opowieścią o pożegnaniu liberalizmu. Ci bowiem, którzy dzięki liberalizmowi byli lub mogli być ludźmi wolnymi: artystami, myślicielami, uczonymi, biznesmenami, stali się ochoczo funkcjonariuszami państwa Sajetana Tempego.

RELIGIA—KATOLICYZM—KOMUNIZM

W drugim punkcie Przedmowy do swej powieści pisał Witkacy: „odpieram z góry możliwy zarzut niepoważnego stosunku do kwestii religijnych. Tyle jest u nas zakutych łbów, że i to jest możliwe. Stanowczo przeciw temu protestuję”.

Na pierwszy rzut oka religia nie należy do najważniejszych tematów Pożegnania jesieni. A jednak pytania o sens religii w życiu jednostek i w przyszłej organizacji społeczeństwa stale przewijają się w rozmowach bohaterów powieści. Trzeba też pamiętać, że podstawowym węzłem fabularnym powieści jest chrzest Heli i jej ojca — czyli ich religijna konwersja z judaizmu na katolicyzm.

Religia jest stałym przedmiotem sporu pomiędzy Helą a księdzem Hieronimem Wyprztykiem. W płaszczyźnie personalnej jest to spór o „duszę” Heli. W płaszczyźnie społecznej i ideowej spór Heli i księdza Wyprztyka dotyczy modelu organizacji aksjologicznej przy-