skanuj0012 7

28 Włodzimierz Bolecki

mi dygresjami i „informacjami” (jakby „kuplety” narracyjne); 2. traktowanie morfologicznych składników prozy jako tzw. klisz (np. stereotypy deskrypcyjne w opisie, w opowiadaniu, fabule, porównaniach, kompozycji etc); 3. mieszanie języków i stylów (funkcjonalnych oraz etnicznych).

„POWIEŚĆ-WOREK” JAKO METAPOWIEŚĆ

Podstawą komunikacji literackiej w prozie realistycznej była przyległość elementów świata przedstawionego w literaturze do hierarchii wartości wspólnych autorowi i czytelnikowi. Czytelnik znał normy, które respektował autor. Autora obowiązywała też hierarchia stylów, tematów,’słownictwa, wydarzeń etc., słowem, wyraźne, choć oczywiście także elastyczne decorum prozy realistycznej. Tymczasem w „powieści-worku” ta wspólnota norm i wartości została z premedytacją zakwestionowana przez Witkacego i jego ulubionych autorów: Micińskiego i Jaworskiego. Kontrasty stylów i języków, tematów „wysokich” i „niskich”, przemieszanie elementów literatury sensacyjno-przygodowej z obyczajowo-psychologicznymi i filozoficznymi, a przede wszystkim nieustanne kwestionowanie zasad i wartości prozy realistycznej, uczyniły z „powieści-worka” także rodzaj wypowiedzi metapowieściowej. Szczególne miejsce przypada tu Witkacemu. Jego „powieści-worki” można bowiem traktować jako powieściową krytykę prozy realistycznej, jako mctapowieści.

POWIEŚĆ A RZECZYWISTOŚĆ (2)

Deformacja rzeczywistości w „powieści-worku” ma miejsce na różnych poziomach utworu. Służą jej różne style, różne gatunki wypowiedzi, różne formy narracji i różne konwencje. Na pierwszy rzut oka te rozmaite formy przedstawiania rzeczywistości sprawiają wrażenie niezborności i deformacji dla deformacji. Był w tym jednak także głębszy zamysł artystyczny. Charakterystyczna jest wypowiedź Witkacego, w której porównał on budowę powieści do kompozycji obrazu konstruktywistycznego i tak uzasadniał deformujący sposób przedstawiania tematów społecznych w „powieści-worku”:

„W kwestiach społecznych [...] ma się do czynienia z tworem tak skomplikowanym, że nie można czasem przedstawić go w jednym rzucie, tylko trzeba użyć tych sposobów jednoczesnego, wielostronnego przedstawienia, którym w stosunku do przedmiotów operowali kubiści i futuryści stwarzając tym samym zupełnie nowe wartości w sferze Czystej Formy malarstwa”³.

Znamienne, że owo „wielostronne przedstawienie” lub też obecność w powieści „wielu przecinających się płaszczyzn” nie jest przez Witkacego uzasadniana poznawczo, np. punktami widzenia w narracji, które od początku XX w. stały się wyznacznikami nowoczesnej prozy. O podobieństwie różnych typów narracji w powieści Witkacego do konstrukcji kubistycznych można mówić jedynie per analogiam — o tyle powieść Witkacego przypomina konstrukcję kubistyczną, o ile można mówić, że przedstawia rzeczywistość równocześnie z wielu stron narracyjnych konwencji. Czyli tak jak przedmioty na obrazach kubistów były malowane z uwzględnieniem jednoczesnego położenia ich różnych stron, a więc z naruszeniem empirycznych możliwości widzenia człowieka (deformacja), tak też autor „powieści-worka” miesza różne perspektywy narracyjne, różne pozycje narratora, zakresy jego wiedzy i kompetencji. W ten sposób „powieść-worek” likwiduje dotychczasowe zasady uporządkowania narracji klasycznej. Sięga po formy nawet najbardziej anachroniczne i nieliterackie. Rzecz jasna, ta analogia służyć może jedynie jako przybliżenie kierunku poszukiwań Witkacego jako powie-ściopisarza. Powieści Witkacego trudno bowiem nazwać „powieściami kubistycznymi”.    *

Niewątpliwie podstawowym kontekstem odniesienia dla „powieści-worka” był język powieści realistycznej. Powieść realistyczna chciała być zwierciadłem życia, kopią natury, studium wycinków rzeczywistości, w których elementy literackości zostały zneutralizowane. Nie literatura, ale życie samo — oto ideał. Tymczasem w „powie-

¹ Powieść jest odpowiedzią Witkacego na recenzje Pożegnania jesieni, w: Bez kompromisu, s. 374.