skanuj0006 9

16 Włodzimierz Bolecki

15 listopada 1917 wystąpił z Pułku Pawłowskiego, przestając być oficerem armii rosyjskiej, ale stał się natomiast „byłym oficerem carskim, któremu w każdej chwili grozi samosąd zrewoltowanej masy żołnierskiej. (...) Niestety, nie znamy żadnych absolutnie szczegółów półrocza, jakie Witkacemu przyszło jeszcze spędzić w Rosji od połowy listopada 1917 do czerwca 1918 r., kiedy po czteroletniej nieobecności powrócił wreszcie do Polski” (s. 58).

Z Rosji Stanisław Ignacy Witkiewicz wydostał się dzięki pomocy swego powinowatego Leona Reynela, przemysłowca i finansisty. W pierwszych dniach czerwca 1918 r. przybył do Zakopanego, gdzie zamieszkał wraz z matką w prowadzonym przez nią pensjonacie „Wawel”. Jego ojciec, Stanisław Witkiewicz, już nie żył — zmarł w Lovranie 5 września 1915.

POWRÓT DO POLSKI

Z Rosji Stanisław Ignacy przywiózł do Polski dużą ilość obrazów, notatek oraz rękopisów przyszłych artykułów i rozpraw^{1 2}.

Już w pierwszych miesiącach pobytu Witkacy maluje wiele kompozycji olejnych i pastelowych, na podstawie których Pronaszko i Chwistek przyjmują go do „związku formistów”: „był to krótki okres czasu — napisze po latach — w którym nie czułem się w mojej pracy osamotniony” ⁿ. W tym samym czasie zaczyna podpisywać swoje prace jako „Witkacy” — „zaczynając od 1918 r.”, jak informuje w liście do Władysława Natansona w związku z przygotowywaną wystawą w Towarzystwie Sztuk Pięknych we Lwowie (październik 1918).

„Witkacy — pisze Jan Błoński — powrócił do Polski w nadzwyczajnym momencie. (...) Były to najwspanialsze lata Witkacego” ¹³. Rzeczywiście, oglądana tym razem z perspektywy twórczości, biografia Witkacego oszałamia bogactwem dokonań artystycznych i intelektualnych. W tym miejscu nie ma jednak ani potrzeby, ani możliwości, by wszystkie szczegółowo omawiać. Nieco dokładniej przyjrzymy się jedynie okresowi sprzed opublikowania Pożegnania jesieni (1927).

TWÓRCZOŚĆ WITKACEGO W LATACH 1918-1927

Był to okres niezwykłej erupcji sił twórczych Witkacego. Niewątpliwie Witkacy stworzył wówczas większość swoich najważniejszych utworów, a nad pozostałymi rozpoczął pracę. Dotyczy to powieści (od 662 upadków Bunga do Nienasycenia), większości dramatów, dzieł malarskich oraz, last not least, rozpraw teoretycznych z zakresu estetyki: malarstwa, teatru i krytyki literackiej. W tym okresie powstaje także zrąb najważniejszych tez filozoficznych Witkacego.

Warto na te dokonania spojrzeć najpierw od strony faktów. Jak zatem wygląda twórczość Witkacego w pierwszym okresie po powrocie z Rosji (1918-1927)?

Pokazuje swoje obrazy w Krakowie (1918 z Tymonem Niesiołowskim i Augustem Zamoyskim), bierze udział w I Wystawie Formistów (1918); ma autorską wystawę w Zakopanem, gdzie pokazuje obrazy przywiezione z Rosji („Świat wizji Witkiewicza to koszmar potwornie bolesnej zmysłowości, wybujały sen tropikalnego słońca, olbrzymich jaskrawych kwiatów, ginących po prostu przez siłę żądz, a wszystko to przepojone głębokim smutkiem w metafizycznym przeżyciu świata”); uczestniczy w zbiorowej Wystawie Formistów (kwiecień 1921, Warszawa), w Wystawie Niezależnych w Warszawie (marzec 1923; wraz z Henrykiem Gotliebem, Kazimierzem Winklerem, Augustem Zamoyskim); ma autorską wystawę własnych portretów wykonanych w Toruniu (maj 1924); pokazuje swoje obrazy na wystawie Towarzystwa „Sztuka Podhalańska” w Zakopanem i w Lodzi. W 1925 zakłada Firmę Portretową „S.I.Witkiewicz”. ^{3 4}

O tym okresie życia i twórczości pisarza zob. też J. Błoński, Od Stasia do Witkacego, Kraków 1996, s. 110 i n.

Odtąd, jeżeli nie zaznaczam inaczej, informacje biograficzne podaję przede wszystkim na podstawie artykułu Janusza Deglera pt. Kronika iycia i twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza (czerwiec 1918-wrzesień 1939), w: „Pamiętnik Teatralny” R. XXXIV, z. 1-4, Warszawa 1985. Numery stron w tekście głównym odsyłają do tego artykułu.

¹³ Zob. J. Błoński. Wstąp do: S. I. Witkiewicz, Wybór dramatów, Wrocław 1983, wyd. II, s. XXI-XXII.

— Pożeranie jesieni