skanuj0006 (302)

100 Kunszt nlit||OJ^!;vH^n,Vi!li pinogiryków

przyjął wzór stylistyczny z Pieśni mul pianiami, co narzuciło całemu utworowi ton alegoryzacji. Podobnie im wielostronnie rozbudowanym pomyśle alegorycznym oparty został ostatni z panegiryków, Lutnia na wesele ... Zygmunta III. Tradycyjna alegoria harmonii społecznej: „lutnia — ojczyzna.” jest tu źródłem kunsztownie budowanych konceptów, narzucających znaczenie całemu utworowi.

W panegirykach Jurkowski daleki jest od jednostajności i rzemieślnik ezoj maniery, poszukuje nowych środków wyrazu, uzyskuje rozmaitość, nie Jest to przede wszystkim rozmaitość ornamentacji. W początkach XVII wieku utwór okolicznościowy staje się już bliższy obyczajowości niż literatury. Panegiryk jest ozdobą wydarzenia obrzędowego, musi przyjąć klimat podniosłości obrzędu i uświetnić go. Wydarzenie obrzędowe nie Jest intelektualną inspiracją dla pisarza, wokół obrzędu kształtuje się ro-dzaj gry turniejowej, w której kryterium oceny stanowi satysfakcja adre^ suta lub jego najbliższych. Zróżnicowanie wypowiedzi, kunsztownośfc w wyrażaniu pochwały stają się płaszczyzną turniejowego współzawodnictwa. Na tym tle panegiryki Jurkowskiego wyróżniają się— w złym i dobrym znaczeniu — odwagą wyobraźni. Autor łączy np. w jednym koncepcie dawne alegorie matki (Kościół, Ojczyzna, Akademia Krakowska) i dodaje nową alegorię ojca — Bernarda Maciejowskiego.

W pierwszym dziesięcioleciu XVII wieku tego rodzaju śmiałość metaforyki była jeszcze czymś niezwykłym, w późniejszym okresie ten typ ulogoryzacji staje się potocznym alfabetem szczególnie w poezji polityczni noj. Właśnie niezwykłość, a nie stosowność obrazu alegorycznego odpowiadała gustom zbliżających się czasów. Język wypowiedzi erotycznej przenikał nie tylko do poezji religijnej, lecz także politycznej. Jeśli w renesansowej poezji politycznej spotykamy godną alegorię Rzeczypospolitej Juko matki, to w poezji barokowej często także pojawia się konceptualni# rozbudowana alegoria kochanki, jak w wierszu z późniejszych czasów*® PAjdi za mąż, Polsko, jeśliś dzieweczka.

Alegoryzacja wypowiedzi nie jest dla Jurkowskiego sporadycznym pomysłem, lecz cechą jego warsztatu. Co prawda, panegiryki nie były gatunkiem sprzyjającym rozwinięciu sensów alegorycznych, albowiem w ich obrzędowej niemal poetyce nie mieściły się możliwości dokonywania rzeczywistych analiz i wypowiadania osobistych poglądów, niemniej jednak 1 w panegirykach — szczególnie w Lutni — wiele wypowiedzi alegorycz-nych ma charakter nie tylko ornamentacyjny. W Lutni wyrażony został ogólny program wojującego Kościoła i postulat harmonijnej społecznośoi za pomocą analizy budowy instrumentu:

Doka tej ślicznej Lutnie wszystka z Boskiej chwały,

Szyja z zgody, z Jedności 1 z siły Jest śmiałej.

Ten szkic jest tylko postulatem, w rzeczywistości bowiem:

Odstraja zły heretyk z srogą wszędy szkodą,

Tłucze Lutnię, (a zgubnie) zbytek i z niezgodą.

Alegoria instrumentu rozbudowywana jest na wszystkie strony, przed oczyma czytelnika kreuje poeta niekończące się perspektywy skojarzeń. Cała lutnia jest alegorią i każda jej część jest alegorią. Przybliżenie jednej części instrumentu ujawnia w niej nowy otwarty ciąg sensów, a więc część instrumentu, zwana „prożki”, reprezentuje stany nazwane alegorycznie: „Prożki są Berła, Jabłko, Miecz, Laski, Korona”, zaś struny lutni — źródło jej głosu i harmonii — to „Król, Kapłan, Ołtarz, Kościół, Wiara”.

To, co wyraża ów pomnik poetycki, nie jest nowatorskie. Współcześnie głoszą ten program jezuici, a jeśli spojrzeć wstecz, dostrzeżemy w tle tradycji historycznoliterackiej mniej kunsztowną, lecz także alegoryczną figurę Stanisława Orzechowskiego — quincunx — graniastosłup, którego wierzchołki to król, kapłan, ołtarz, Kościół, wiara. W istocie alegoryzm jest u Jurkowskiego najczęściej wyrazem konserwatyzmu. Tam, gdzie poeta wypowiadał treści rzeczywiście nowatorskie, w małym stopniu korzystał z alegorii, najchętniej wprowadzając ją tylko jako metaforę postaw, a najsprawniejszy wzór językowy dla wyrażenia dociekliwych myśli społecznych odnajdywał w literaturze sowizdrzalsko-plebejskiej, a więc na marginesach oficjalnej literatury.

Za rozmaitością stylu kryje się złożoność postawy twórczej poety poszukującego własnej syntezy na pograniczach współczesnych nurtów literackich. Szuka on jednak racjonalnego programu społecznego, a nie nowej interpretacji jednostki, dlatego bliższe są m'u dociekania publicystów niż rozważania na temat „kim jest człowiek”.

W zasadzie Jurkowski przyjmuje program pozytywny stronnictwa re-galistycznego. W kulcie władzy królewskiej odnajduje zabezpieczenie losów państwa i Kościoła, przekonany, że religia katolicka jest podstawą wewnętrznego ładu. Marzenie o jedności religijnej narodu jest źródłem szczególnego prestiżu przyznawanego duchownym katolickim. Poglądy poety na szlachtę określa jezuicki regalizm. Przejmuje on wiele potocznych sądów z piśmiennictwa szlacheckiego, przede wszystkim ogólny kult dawnych Sarmatów i staropolskiej prostoty, cnót i męstwa, przejął i szerzącą się wśród szlachty ksenofobię (ale niechęć do obcych była i wśród ludu żywa), o zagranicznych naukach mówi z wyraźną niechęcią. Jest to jednak aprobata szlachty podporządkowanej, a nie rządzącej, takiej, jaką była w owych złotych wiekach, a nie takiej, jaką jest. W ostateczności regalizm staje się źródłem krytyki republikanizmu szlacheckiego i ogólnej krytyki współczesnej szlachty i w tym zakresie nie wystarczał Jurkowskie-