skanuj0111

212 Słowotwórstwo

§ 29. Nazwy wytworu

Są to rzeczowniki odczasownikowe (często od imiesłowu biernego utworzone), które nazywają wytwór, wynik, rezultat, zindywidualizowany przejaw dokonanej czynności. Te tzw. nomina acti (tj. nazwy tego, co zostało uczynione) pozostają w ścisłym związku z tzw. nomina actionis (tj. nazwami czynności), a nieraz ten sam wyraz może być użyty w obu znaczeniach, np. danie ■pomocy — nazwa czynności, ale obiad z trzech dań — nazwa wytworu; oklaski przerywały jego przemówienie — nazwa, czynności, ale ogłoszono drukiem zbiór przemówień — nazwa wytworu; podczas wykładu panowała cisza — nazwa czynności, ale w cyklu wykładów — nazwa wytworu. Ta różnica znaczeniowa, nieraz bardzo delikatna i trudno uchwytna, zarysowuje się dopiero na tle szczegółowej analizy kontekstu. Także niejeden z przytoczonych przykładów może być rozumiany w dwojakim znaczeniu: nazwy wytworu i wytwarzającej go czynności.

1.    -ek *-%ku, np. scs. izbytuku 'to co, zbywa’, pribytuku 'zysk’ (por. stare powiedzenie: „od przybytku głowa nie boli"), naćętukr, 'początek’, ostanuku 'pozostałość’, nedostaHku 'niedostatek, brak’, surituku 'zwitek’. Tu należą, np. uczynek dorobek przypisek^v wyjątek zarobek wysiłek wypadek przypadek wniosek użytek ogryzck zailatek związek nagniotek-, nie używane w nowszej polszczyżnie: nalazek (dziś wynalazek) pomiarek wylewek (np. Nogat, część albo wylcwek Wisły), przykładek ostrzyżek. Dawność formacji zaświadcza nabytek 'to, co się nabyło, co się ma’ (w. XV). Według spostrzeżenia Doroszewskiego żywotność formantu -ek osłabia w XIX w., kiedy w tej funkcji występuje raczej formant -k(a), np. starsze podkładek podsyłek pomieszek przylewek przypisek rozylosek zaczepek zamieszek, ale nowszo zakładka posyłka polewka zapiska pogłoska zaczepka zamieszka (por. § 25,8).

2.    -k(a) z. *-zk(o)||*-łi(o), np. sieczka pobudka naprawka dawka okładka dokładka plecionka sadzonka grzanka pisanka wiązanka-, dawność typu zaświadcza gadka (w. XV).

3.    -stw(o) *-sstv(o), np. zabójstwo oszukaiistwo ustępstwo pochlebstwo szaleństwo błogosławieństwo przekleństwo, stp. przeklęctwo służałstwo śledztwo dowództwo. Dawność typu zaświadcza jęctwo 'niewola’ (w. XIV).

4.    -in(a)\\-yn(a) <— *-in(a), np. danina (w. XVI) siekanina zbieranina tkanina-, nowotwory XX w. wpuklina zaorzyna.

5,.-ota~ *-o((z); por. scs. kłopotu 'hałas', grocholu 'głośny śmiech’, poi. warkot bełkot łoskot grzmot błyskot brzękot chichot turkot świegot kłopot. Jest co ten sam formant -ot, o którym mowa w § 26, 1, 5. Dawność typu zaświadcza żywot (w. XIV).

6. -s t- *-», *-ł w formacjach, które powstają przez derywaeję wsteczną; ich zerowa końcówka tączy funkcję słowotwórczą z funkcją fleksyjną; por. scs. nbon 'zgromadzenie', razdon 'rysa', gromz 'grom', krom 'pokrycie', brodu 'bród', grobu 'grób', płotu 'plot'. Tu należą rzeczowniki męskie dochód donos opis oddział odpis odpust połów pomiar przyjazd rozchód wpis wydział wyrób zalew, rzeczowniki żeńskie rzecz zamieó maź więź. Dawność formacji zaświadcza obraz 'to, co obrzezane, wyrzeźbione’ (w. XIV). W języku artystycznym doby ostatniej odżywa ta formacja w licznych nowotworach, np. przeszcpt omąt otrząś zaszłoch zaświst rozśpiew. Wyjątkowo taka formacja może być nazwą sprawcy czynności, np. zbieg.

Z rzadko w tym zakresie spotykanych formantów można wymienić: -b(a) i- *-hb{a), np. prośba rzeźba liczba-, wyraz służba poucza, że formacja może nie tylko nazwać wytwór, ale stać się nazwą zbiorową wykonawców czynności.

-d(a) a- *-hd(a), np. bajda bujda

-idl(o) wtórnie wyodrębnione -i-dło, np. malowidło

-izn(a) *-izn(a), np. darowizna.

Trzeba wreszcie zauważyć, że niejeden wyraz z formantem -ani(e), -eni(e), -ci(e) może być nazwą nie tylko czynności, ale też jej wytworu (por. § 25).

§ 30. Nazwy przestrzenne

Są to rzeczowniki pospolite, nazywające otwartą lub zamkniętą przestrzeń od czynności, która się tam dokonuje, od przedmiotów, które się tam znajdują, są przechowywane, wytwarzane. Niektóre z nich nabywają charakteru nazwy własnej.

1.    -ni(a)i— *-unj(a)-, por. scs. pocannja 'kuchnia’, opletsnja 'chata’, knStahnja 'chrzcielnica’, poi. rzeźnia rozlewnia czatoicnia wartownia przychodnia skocznia stajnia kuchnia bieżnia jezdnia łaźnia (prawdopodobnie lażbnia). Z nie używanych w nowszej polszczyźnie: wieczerznia oblecenia rnodlebnia 'miejsce modlitwy’ świgcidlnia 'miejsce składania ofiar’ postrzygalnia wyzuwadlnia. Dawność typu zaświadcza: studnia 'miejsce, w którym studzi się wodę’ (w. XIV).

2.    -arni(a), formant złożony z ar-ni-a, rozwijający się na tle zbliżenia formacji z formantem -ni(a) do formacji sprawcy czynności lub nazwy zawodowej z formantem -arz, np. piekarnia drukarnia mleczarnia młocar-nia księgarnia stolarnia ślusarnia owczarnia psiarnia owocarnia. Z takich wyrazów wyodrębnia się nowy, niepodzielny już formant -arni(a), np. bażantarnia szparagarnia bananiarnia barwiarnia suszarnia palarnia powielarnia. Dawność typu zaświadczają: piekarnia spiżarnia (w. XV).

3.    -owni(a), formant złożony z -ow-ni(a), powstaje przez zbliżenie się typu z formantem -«f(o) do przymiotników lub czasowników z formantem