skanuj0111 (16)

Epoka piśmienna — doba nowopolska

218 Pewne ustępstwa poczyniły władze zaborcze dopiero w wyniku strajku-szkolnego w 1905 roku. W prywatnych szkołach średnich dopuszczono polszczyznę- jako'język- wykładowy "oprócz lekcji historii, geografii i rosyjskiego. Szkoły te nie miały jednak żądnych uprawnień — do podjęcia studiów wyższych konieczna była matura w państwowym gimnazjum rosyjskim.

Jak już wspomnieliśmy, inaczej rozwijała się sytuacja pod zaborem austriackim. Tu germanizacja ujawniła się najwcześniej i z największym nasileniem. Trzeba przy tym pamiętać, że Galicja, która znalazła się w granicach monarchii habsburskiej już po pierwszym rozbiorze, w 1772 roku, nie przeżyła okresu rozkwitu oświatowego za czasów działalności Komisji Edukacji Narodowej. Jej szkolnictwo reprezentowało więc jeszcze stan z epoki saskiej. Szkół było niewiele i na niskim poziomie. Na skutek ucisku germanizacyjnego ich liczba jeszcze spadła. Wprawdzie w roku 1784 został założony uniwersytet we Lwowie, jednak Polaków nie dopuszczono na stanowiska profesorów, a językami wykładowymi były łacina i niemiecki (od 1824 roku wyłącznie niemiecki). Gdy w wyniku tr/ccicgo rozbioru pod panowaniem austriackim znalazł się również Kraków, zgermanizowano - w' 1805 roku - także Akademię Krakowską, wcześniej gruntownie zreformowaną przez Kołłątaja.

Dla części zaboru austriackiego krótkim okresem wytchnienia od nacisku germanizacyjnego były lata Księstwa Warszawskiego. Gdy w wyniku zwycięskiej kampanii księcia Józefa Kraków został przyłączony do Księstwa, Akademię Spolszczono (w 1809 roku). W 1818 roku, już w Rzeczypospolitej Krakowskiej, uzyskała ona autonomię wraz z nazwą Uniwersytetu Jagiellońskiego. Możność kształcenia się w nim winna mieć, według postanowień traktatu wiedeńskiego, młodzież polska ze wszystkich trzech zaborów. W praktyce jednak rządy zaborcze zakazywały tego swoim poddanym.

Po kongresie wiedeńskim w uszczuplonym pod względem obszaru zaborze austriackim nie zaszły żadne zmiany w sytuacji języka polskiego. W administracji obowiązywał język niemiecki. Stan gwałtem germanizowanego szkolnictwa był żałosny. Nauczyciele byli słabo przygotowani, metody nauczania rozpaczliwie zacofane.

Sytuacja zaczęła się z wolna zmieniać od 1848 roku. Znaczniej- 219 sze ustępstwa uzyskali Polacy galicyjscy w latach sześćdziesiątych. Naprzód język niemiecki zosląLusunięty-ze-szkół wiejskich. W 1866 roku sejm galicyjski uchwalił statut Rajdy Szkolnej Krajowej^ a w rok później ustawę o języku wykładowym w szkołach podstawowych i średnich. Został nim język polski albo (we Wschodniej Galicji) ruski - w zależności od tego, kto szkołę utrzymywał.

W ten spósób język polski odzyskał przodujące stanowisko w nauczaniu na szczeblu podstawowym i średnim. W dalszym ciągu jednak brakowało wykwalifikowanych nauczycieli.

Pod tym względem sytuacja poprawiła się dopiero w latach siedemdziesiątych. W 1870 roku doczekał się spolszczenia Uniwersytet Jagielloński, a latach 1871-1874 także uniwersytet we Lwowie.

Obie uczelnie kształciły odtąd nauczycieli szkół niższego szczebla, w tym także nauczycieli języka polskiego, i w ogóle zastępy polskiej inteligencji humanistycznej. Polską inteligencję techniczną kształciła założona w 1877 roku politechnika we Lwowie. Wcześniej, bo w 1873 roku, powstała w Krakowie Akademia Umiejętności — ośrodek badań naukowych i zorganizowanego kształtowania języka polskiego.

Także poza szkolnictwem i nauką nastały dla polszczyzny lepsze czasy. W 1869 roku wprowadzono język polski (we Wschodniej Galicji także ruski) do administracji (z wyjątkiem poczty i wojska).

Tak więc w ostatnich dziesięcioleciach przed pierwszą wojną światową jedynie w Galicji miała polszczyzna zupełnie znośne warunki rozwoju i uprawy. Jedynie w Galicji rosły szeregi polskiej inteligencji, zwłaszcza humanistycznej. Jak zobaczymy, z rezerw tych skorzysta odrodzone państwo polskie przy organizowaniu swojej administracji i szkolnictwa.

Trzeba w tym miejscu podkreślić, że germanizacyjna i rusyfika-cyjna polityka władz zaborczych napotykała wszędzie opór społeczeństwa polskiego. Walka o zachowanie polskości, o kulturę narodową i język ojczysty wyrażała się w różnych formach. Jej przejawem było upowszechnianie literatury polskiej tw tym kolportaż zakazanych pod zaborem rosyjskim dzieł naszych wielkich romantyków), organizowanie czytelnictwa w języku ojczystym (Towarzystwo Czytelni Ludowych na Śląsku i w Poznańskiemj. rozwijanie polskiej prasy i czasopiśmiennictwa, patriotyczne wy-