skanuj0125 (11)

Epoka piśmienna - doba nowopolska

246 pisał o postulowanej akademii języka polskiego; „[...] w podobnym zgromadzeniu szlachetny panuje przepych, powinna panować wolność myślenia i mówienia [...]”, a „Monitor” o rozwoju nauki: „Nauki zaczynały się już rozkrzewiać aż do emulacji, czyli przepychu”) — i tu dzisiejsze znaczenie rozwinęło się w wieku XIX; sposobność to pierwotnie «zdolność, zdatność do czegoś», a dopiero od XIX wieku «sprzyjająca okazja»; umiejętność to «nauka, wie-dza» - tutaj dzisiejsze znaczenie rozwinęło się bardzo późno, gdyż jeszcze powstała w 1872 roku w Galicji Akademia nazwała się Akademią Umiejętności i jako Polska Akademia Umiejętności przetrwała do roku 1951, kiedy to zastąpiła ją Polska Akademia Nauk; zarobek to pierwotnie «dorobek, zasługa», a dopiero od XIX wieku «zapłata za pracę»; zabawa jeszcze w okresie Oświecenia znaczyła tyle co «zajęcie, zatrudnienie)), bo zabawiać się czymś to «zajmować się czymś» — w tym znaczeniu wyraz zabawa został użyty w tytule znanego stanisławowskiego czasopisma literackiego — „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”; w powieści Kossakowskiego Ksiądz pleban czytamy: „Można naprowadzić młodego do poznania i pokochania zabawy pożytecznej, którą pracą nazywamy”, a wcześniej w dziele geograficznym Botera: ..Księża musieli pilnować katechizmu i inszych zabaw, które należą do nawracania i ćwiczenia ludzi”.

Niektóre wyrazy o podwójnym znaczeniu utraciły w XIX wieku jedno ze znaczeń. Np. bezpieczeństwo to w okresie Oświecenia jeszcze także «beztroska» (bo piecza to dawniej także «lroski))), koniec oprócz dzisiejszego znaczenia miał ponadto znaczenie «cclu)> (w Przepisach Komisji Edukacyjnej czytamy: „Nie jest szkolnym instrukcyi końcem nauczyć dziecię obcego języka [...]”, a w słowniku Lindego: „On to czyni końcem jednania sobie nieśmiertelnej chwały”), odpowiedź to także odpowiedzialność^ przeszkoda — także «slrach, lęk». wypadek — także «wniosek, konkluzja)) (Linde w swoim słowniku objaśnia: «zdarzenie z czego wypadające, jako skutek za czem idące)>) itp.

Także i tutaj zdarzało się, że stare znaczenie, wychodzące z użycia w przeważającej części polskiego obszaru językowego, gdzieś się zachowało. Tak np. w Poznańskiem do dziś utrzymało się stare znaczenie «piwnica» wyrazu sklep czy stare znaczenie «sklcp)) wyrazu skład.

Jak już jednak podkreśliliśmy wcześniej, najważniejszym proce- 247 sem w zakresie słownictwa był wielki wzrost ilościowy zasobu wyrazowego polszczyzny. Duży w tym udział miały zapożyczenia z języków obcych.

b) WPŁYWY OBCE ,

Jak już wiemy, Oświecenie- położyło kres -zalewowi łaciny Lmanii makaionizowania. Odtąd wpływ łaciny został ograniczony do słownictwa książkowego, przede wszystkim do terminologii naukowej i technicznej. Inaczej było z językiem francuskim.

W czasach stanisławowskich^ p ł y w_f r a n-c-u-s zc zv z-n v jeszcze się nasilił. Przejmowanie francuskich wzorów kulturalnych prowadziło do zapożyczeń z zakrc.su. .teairu. i lileraium (<unant, kulisy, romans itp.), życia dworskiego i salonowego (afront, bpi bilet, bukiet. kaprys, rywal, wizyta itp.), stroju, wyposażenia wnętrz, urządzenia ogrodów' (aleja, apartament, butonierka, dezabil «slrój poranny», krawat, pawilon itp.), kuchni (bulion, gofry, konfitura, pularda, szampan up.). Utrzymywały się wpływy francuskie w zakresie wojskowości (atak, batalijon, dezerter, furgon «wóz wojskowy)), grenadyjer, parada, patrol, petarda, pikieta, pluton, ponton, rekonesans, uniform, wedeta «czata» itp.), pojawiły nowe w zakresie organizacji wolnomularstwa, które przenikało do nas z Francji {loża. mason i kalka wolnomularstwo). Napływ zapożyczeń francuskich był w' czasach stanisławowskich intensywny, jak jednak świadczy ówczesna literatura, w zasadzie ograniczony do języka mówionego arystokracji, elity szlacheckiej i środowiska salonów warszawskich. Na prowincję docierały jeszcze podówczas w niewielkim stopniu.

Sytuacja zmieniła się dopiero w wieku XIX. Moda francuska wyraźnie się wtedy nasiliła i upowszechniła. Guwernantki - Francuzki dotarły do prowincjonalnych dworków szlacheckich. Na skutki nic trzeba było długo czekać. Pojawiły się nowe, coraz powszechniejsze zapożyczenia z zakresu towarzyskiego (etykieta, galanteria, impertynencja, kadryl «rodzaj tańca)), konwenans, kurtuazja, nonszalancja, polonez, rewizyta, werwa itp.), toalety i przedmiotów zbytku (agrafa, batystfjbiżutęriaj brosza, dekolt, gaza.