skanuj0007 (196)

nów nazywających ogół form wadliwych sposobów wymowy poszczególnych fonemów, jest mało przydatny w opisie językoznawczym. Zasada: jeden termin — zaburzenia jednego fonemu, musiała się załamać z chwilą zastosowania tego typu terminów do systemów fonologicznych z rozbudowanym konsonantyzmem. Toteż np. w języku polskim sygmatyzm oznacza zaburzenia aż 12 fonemów: s z c 3, Sić 5, i i c 5. Wspólną ich cechą jest dcntalizacja⁷, różnice dotyczą ważnych fonologicznic rozgraniczeń, jak np. dźwięczności, stopnia zbliżenia (szczelinowe : zwartoszczclinowe) i miejsca artykulacji (zębowe ' dziąsłowe : twardopodniebienne). Z foniatrii wywodzi się trój-członowy podział wad wymowy, który może być wykorzystany przez językoznawstwo. Idzie tu o wyodrębniane bardzo często formy wadliwej wymowy: mogilalię, puralalię i deformację. W miejsce dwu pierwszych mogą być wprowadzone terminy lingwistyczne: elizja i substytucja, trzeci pozostaje bez zmian. Do tych form dają się zasadniczo sprowadzić wszystkie obserwowane paradygmatyczne zaburzenia wymowy. Przedstawimy krótką charakterystykę wyodrębnionych form.

E lizj a (mogilalia) to forma wadliwej wymowy, przy której brak realizacji jakiegoś fonemu w postaci osobnego segmentu (głoski). Formę tę stwierdzamy przede wszystkim przy zniekształceniach fonemów spółgłoskowych. Należy ją precyzyjnie odróżnić od redukcji grup spółgłoskowych, zaliczanej do zaburzeń syntagmatycznych. O elizji wnioskujemy więc na podstawie zachowania się fonemów spółgłoskowych w pozycji pre-, inter- i poslwokalicznej (nagłos, śródgłos i wygłos), i dopiero ustalenia dokonane w tych połączeniach wyzyskujemy do oceny procesów zachodzących w grupach spółgłoskowych.

Elizja może być pełna, gdy obejmuje wszystkie wymienione pozycje, oraz ograniczona do określonych pozycji, np. do nagłosu, por. dla y w wyrazie ata chata’, ale uko 'ucho' i dak ’dach\ Z clizją ograniczoną najczęściej wspólwystępujc w innych pozycjach substytucja. Jeśli z clizją ograniczoną wspólwystępuje w innych pozycjach prawidłowy sposób wymowy, to zaburzenie przynależy z reguły do zakłóceń syntagmatycznych. Osobno można także wyodrębnić elizję całkowitą, gdy zaburzenie daje się sprowadzić do formy: fonem spółgłoskowy = fi (zero fonetyczne), oraz częściową, gdy zmianie ulega sąsiedni segment wokaliczny lub gdy w miejscu fonemu pojawia się segment bezszmerowy. W pierwszym przypadku występuje tzw. wzdłużenie zastępcze, w drugim pauza, np. kuku lub ku-ku 'kurka*. Formy te odnotowane we wczesnym okresie rozwoju mowy dziecka, w wadach wymowy, występują stosunkowo rzadko⁵. W porównaniu z clizją całkowitą formy te należy traktować jako bardziej adekwatny sposób kodowania, dzięki któremu możliwe jest uniknięcie homonimów w rodzaju kuka 'kurka' i kuka (forma fleksyjna czasownika kukać).

S ubsty tucja (paralalia) zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu u danego osobnika mieści się w polu realizacji innego fonemu. Innymi słowy, o substytucji mówimy wówczas, jeśli dwa fonemy systemu ogólnego mają tę samą realizację w wymowie pacjenta. Mogą tu zachodzić dwa przypadki: pierwszy ilustruje np. wymowa/wpostaci s, przy czym .vjest prawidłową realizacją fonemu s, drugi — wymowa / w postaci s intcrdentalnego (międzyzębowego), gdy ostatni dźwięk stanowi wadliwą realizację fonemus. Tak więc j intcrdcntalne jest w tym przypadku w stosunku do s deformacją (trzeci rodzaj form), zaś w stosunku do .< substytucją.

Substytucja występuje częściej od clizji. ponadto obserwuje się tu większe bogactwo form. Jeden fonem może mieć kilka lub kilkanaście substytutów, np. fonem - może być substytuowany u polskich dyslalików przez: i z i s3 3 $ ćcć d t. Poszczególne substytuty występują z niejednakową częstością. Substytucji ulegają zarówno fonemy konsonantyczne, jak i wokalicznc. Ostatnia grupa może być ilustrowana następującymi zmianami: c\o = a oraz i. y = u itp. U tego samego pacjenta możemy zetknąć się z dwoma, a w wyjątkowych przypadkach z trzema synchronicznie występującymi substytutami jednego fonemu. Ich rozkład może mieć charakter luźny (wariun-tywność fakultatywna) lub strukturalny (wariantywność kombinatoryczna i leksykalna). Wariantywność fakultatywną należy tu rozumieć następująco: z dwu substytutów jakiegoś fonemu jeden pojawia się w nagłosie, drugi w śródglosie i w wygłosie, lub też jeden występuje poza grupami spółgłoskowymi. drugi wyłącznie w grupach. Np. ś może być niekiedy zastępowane prze/. w nagłosie, ale u tego samego osobnika w śródglosie i w wygłosie substytutem .v jest ś. / wariantywnością leksykalną mamy do czynienia wówczas, gdy jeden z substytutów stale występuje w pewnych wyrazach, drugi stale w innych wyrazach. Z reguły idzie tu o wyrazy przyswojone wcześnie i o grupę wyrazów przyswojonych w okresie bezpośrednio poprzedzającym badanie.

Fakty te świadczą niewątpliwie o ewolucji wymowy u danej osoby, ale wytworzenie się trwalej wariantywności fakultatywnej substytutów w pewnym stopniu hamuje proces rozwoju wymowy.' Również w późniejszym okresie rozwoju artykulacji, gdy przyswojony zostanie prawidłowy dźwięk, podobne stosunki mogą zachodzić między nim a jego wcześniejszym substytutem. Zjawiska te obserwuje się u niektórych dzieci w normalnym procesie rozwoju wymowy⁹. W ćwiczeniach logopedycznych, w okresie automatyza-

13