SNB13925

138

doświadczeń autora, zdobytych w warunkach niełatwej praktyk; czo-wychowawczej, i że stanowią one jej integralny składnik. Twierdził °^Ml‘ że ostatecznym celem wychowania jest uczynienie człowieka czy będzie on tego chciał, czy nie, bo „cóż może być wstrętniejszego wiek nieszczęśliwy [...]. A szczęśliwym człowiekiem nie będzie się ^ przypadek, przez wygraną w ruletkę — trzeba umieć być szczęśliwym”^ „Powinniśmy wychować człowieka, który zobowiązany jest być szczęśliwym'-¹ Ujmowanie szczęścia w kategoriach obowiązku moralnego znajdujemy równie; w monograficznej rozprawie W. Tatarkiewicza, który stwierdza, iż „mało jey nawet tak powszechnie uznanych norm etycznych jak ta, że obowiązkiem człowieka jest dbać o szczęście Mamy wobec innych obowiązek, byśmy sami byli szczęśliwi. Nieszczęśliwemu mamy za złe, że jest nieszczęśliwy,jeśli nie ma do tego wyraźnych racji, jeśli los go rzeczywiście nie upośledził, potępiamy tych, którzy bez dostatecznej przyczyny są niezadowoleni, i tym samym przyjmujemy, że człowiek jest moralnie zobowiązany do tego, by nul się szczęśliwym”⁴⁶.

Te doniosłe stwierdzenia wskazują, że jakkolwiek Makarenko nie zajmował się teorią szczęścia, to jego poglądy w tym zakresie są zgodne z wieloma jej podstawowymi twierdzeniami. Jednakże wartość tych poglądów dla wychowania przez opiekę polega nie tyle na ich walorach teoriopoznawczych, ile na wyciągniętych stąd wnioskach wychowawczych.

—    Przyjmuje on uszczęśliwienie człowieka jako ostateczny cel wychowania dzieci i młodzieży, a tym samym osiągnięcie jednej z najwyższych wartości humanistycznych.

—    Upatruje generalną przesłankę dla osiągnięcia szczęścia przez ludzi w warunkach ustroju socjalistycznego, chociaż nie dostrzega dostatecznie tego, te sam ustrój daje ewentualnie jedynie określone szanse po temu, a o reszcie decydują ludzie wraz z ich wszelkimi wytworami⁴⁷.

—    Widzi możliwość wychowania każdego człowieka tak, aby byl szczęśliwy, przy czym wychowanie to winno niejako przesądzić o jego szczęściu na tyle, żeby nie zostało ono naruszone przez niego samego, co — oględnie mówiąc — wydaje się poglądem zbyt optymistycznym, nie uwzględniającym wysoce złożonego i subiektywnego charakteru czynników warunkujących poczucie szczęścia.

—    Wyraża przekonanie, że podstawowym źródłem szczęścia człowieka jest działalność społeczna, działanie na rzecz innych łudzi, gdyż jeśli „chcę być

⁴⁴    A. S. Makarenko. op. cii., s. 443.

⁴⁵    Ibidem, s. 313.

⁴⁶    W. Tatarkiewicz, op. cii., s. 555—557.

⁴⁷    Makarenko twierdził, że szczęście człowieka w pracy społecznej i zawodowej — ibidem, s. 445

Jśm

szczęśliwym człowiekiem, najpewniejszą drogą do tego celu jest takie postępowanie aby wszyscy byli równie szczęśliwi”⁴⁸.

Równolegle z tym zaleca przezwyciężanie poczucia nieszczęścia, przede wszystkim silą woli i myśleniem o przyszłości, bowiem „pierwszym moralnym obowiązkiem jest ukryć swoje odczucie nieszczęścia, gardzić nim i przezwyciężać silił woli, nie wyolbrzymiać, myśleć o przyszłości”⁴⁹. Nie jest to postulat łatwy do spełnienia z wielu względów, chociaż skłonni bylibyśmy podziwiać ludzi o takich cechach. Wydaje się, iż można tu mówić tylko o pewnych przybliżeniach do spełnienia tego „pierwszego moralnego obowiązku”.

— Stara się wychowywać swych podopiecznych na ludzi szczęśliwych w przyszłości, gdy staną się dorosłymi, w ten jednak sposób, aby byli oni szczęśliwi aktualnie; aby kolektyw był szczęśliwy.

Takie poglądy i ich praktyczna realizacja mają jak najgłębsze psychologiczne i opiekuńczo-wychowawcze uzasadnienie, zasługujące na osobne rozwinięcie. Ich doniosłość dostrzegamy szczególnie ostro w zestawieniu z egzystującą do dziś w wielu placówkach opiekuńczych koncepcją urządzania wychowankom „czyśćca wychowawczego” w imię ich przyszłej doskonałości lub co najmniej kompletnego niedostrzegania problemu zaspokajania ich potrzeb, pozytywnej atmosfery opiekuńczej, dodatniej motywacji, zadowolenia.

Z cytowanych i innych wypowiedzi Makarenki oraz opisanej jego praktyki opiekuńczo-wychowawczej wynika, że kształtowanie ludzi szczęśliwych polega przede wszystkim na: wytwarzaniu w nich takich potrzeb wtórnych, które byłyby jednocześnie potrzebami, wymaganiami społecznymi, na które z natury rzeczy istnieje ciągle zapotrzebowanie społeczne oraz nieograniczone możliwości ich zaspokajania; uczeniu powściągliwości, redukcji, ograniczania „nienasyconych” potrzeb konsumpcyjnych jednostki, zwłaszcza egoistycznych; przyswojeniu wychowankom takiego systemu wartości społecznych, które byłyby regulatorem w zaspokajaniu potrzeb i określały ich hierarchię oraz wytwarzanie postawy konstruktywnych wyjść z różnych unieszczęśliwiających człowieka niepowodzeń i trudności życiowych.

Wydaje się, iż ten na ogól pozytywny i logiczny program wychowania ludzi szczęśliwych ma jednak pewne znamiona maksymalizmu, jednostronności i uproszczeń i jako taki jest w określonym stopniu odzwierciedleniem warunków, w jakich żyl jego autor.

Makarenko, podejmując trudny problem wychowania ludzi szczęśliwych, wniósł więc wiele cennych i oryginalnych — chociaż budzących nierzadko zastrzeżenia — poglądów i propozycji dla wychowania przez opiekę. Ograniczyliśmy się tutaj tylko do ich zasygnalizowania, chociaż zasługują one na bardziej wyczerpującą analizę. ^{2 1}

1

Ibidem, s. 44.1--444.

2

^Js Ibidem, s. 5. 442.