strona075

4.15. TOLERANCJE KSZTAŁTU I POŁOŻENIA 75

4.15. Tolerancje kształtu i położenia

4.15.1. Wiadomości ogólne

Rzeczywiste kształty krawędzi i powierzchni elementów oraz ich wzajemne położenia różnią się od kształtów i położeń idealnych, określonych przez wymiary nominalne. Różnice te są wynikiem procesu wytwarzania: niedokładności obrabiarek, zużycia narzędzi lub ograniczonej umiejętności wykonawców.

Przy określaniu odchyłek kształtu i położenia zastępuje się krawędzie i powierzchnie rzeczywiste idealnymi geometrycznie liniami i powierzchniami przylegającymi. Najczęściej linie przylegające są prostymi i okręgami, natomiast powierzchnie przylegające - płaszczyznami i powierzchniami walcowymi.

Prosta {płaszczyzna) przylegająca jest to prosta (płaszczyzna) stykająca się z zarysem rzeczywistym (powierzchnią rzeczywistą) w ten sposób, że odległość między nią a najbardziej oddalonym punktem zarysu (powierzchni) jest najmniejsza.

Okrąg {walec) przylegający jest to okrąg (walec) o najmniejszej średnicy opisany na zarysie rzeczywistym (walcu rzeczywistym) zewnętrznym lub okrąg (walec) o największej średnicy wpisany w zarys rzeczywisty (walec rzeczywisty) wewnętrzny.

Tolerancja kształtu {położenia) jest to największa dopuszczalna odchyłka kształtu (położenia). Wartość tolerancji określa się w mm.

Wartości tolerancji kształtu i położenia mogą dotyczyć stałego zarysu lub powierzchni elementu lub jego fragmentu (odcinka lub obszaru cząstkowego).

Użyte pojęcia przedstawiono poglądowo na rysunkach i w tablicach, począwszy od rys. 4.45 i tabl. 4.10 (wg normy PN-78/M--02137 i PN-87/M-01145). Wartości tolerancji kształtu i położenia są znormalizowane i podane w normie PN-80/M-02138. Zależą one od:

•    szeregu tolerancji; rozróżnia się 16 szeregów o symbolach od

1 do 16 (w kierunku malejącej dokładności);

•    charakterystycznego wymiaru nominalnego tolerowanego zarysu powierzchni, którym jest:

-    dla prostoliniowości, płaskości, równoległości, prostopadłości - długość (powierzchnia) elementu (lub odcinek bądź obszar cząstkowy);

-    dla okrągłości, walcowości, współosiowości, bicia promieniowego - średnica elementu;