symbol045

90

obejmuje dwa podstawowe zakresy jego prospekcji: węższy, w którym szczegółowo charakteryzowane są zespoły grobowe oraz szerszy, dążący do zrekonstruowania czynności dokonywanych w związku ' z pogrzebem (Busko 1987, 59). W ramach drugiego z podejść badawczych wyróżnić można opcję poszukującą rozwiązania pradziejowych zagadnień tanatologicznych w kontekście funkcji społecznych [ (Piontek, Weber 1987,    14-15) lub symboliczno-komunikacyjnych !

(Hodder 1982).

Zaawansowanie badań nad obrządkiem pogrzebowym trudno jest poddać w archeologii polskiej wymiernej ocenie. Jednakże kwestia interpretacji wyników empirycznych posiada stosunkowo jednoznaczną opinię impasu, powodowanego respektowaniem tradycyjnie obowiązujących schematów (Buśko 1987; Piontek, Weber 1987) . Analiza fenomenologiczno-symboliczna stanowiłaby więc próbę zmiany perspektywy wobec zagadnień tanatologicznych, ujmując je jako as- j pekt sacrum akwatycznego.

Podstawowe zagadnienie, które pragniemy rozwiązać w niniejszym punkcie, dotyczy wody jako zwiastuna świata zmarłych. Droga do niego wiedzie poprzez środowisko akwatyczne w mitologiach świata starożytnego (np'. Egipt - Cerny 1974, 153; Lipińska, Marciniak 1980, 76; Mezopotamia - Łyczkowska, Szarzyńska 1981, 237) oraz tradycjach indoeuropejskich ludów zespołów północno-zachodniego (Celtowie, Germanie - Bednarczuk 1988, 648; Gąssowski 1978, 158) i centralnego (Słowianie - Sławski 1988, 910; Gieysztor 1982, 219).'

Autorzy opracowań obrządków pogrzebowych w kulturach archeologicznych Niżu Polskiego, zauważyli niejednokrotnie związki topograficzne pomiędzy zespołami grobowymi a pobliskimi zbiornikami wodnymi. W. Chmielewski podkreślał, iż grobowce megalityczne KPL zlokalizowane są w otoczeniu rzek, większych strumieni i jezior (Chmielewski 1952, 19). Podobne wnioski przedstawiał A. Nosek, systematyzując zespoły KAK w Polsce (Nosek 1967, 260) • Również T. Malinowski, w odniesieniu do k. łużyckiej, stwierdzał częste sytuowanie cmentarzysk nad rzekami, jeziorami i terenami podmokłymi (Malinowski 1962, 93).

W celu przybliżenia istoty tanatologicznego aspektu sacrum akwatycznego, proponujemy rozpatrywać źródła w kontekstach: rodzaju środowisk wodnych, nad którymi lokalizowano groby oraz wyboru miejsc pod cmentarzyska po określonej stronie zbiorników lub cieków. Zebrane dane empiryczne uznajemy za punkt wyjścia dc i szerszych i precyzyjniejszych ustaleń. Stanowisko nasze wynika ^s dwóch przesłanek. Z jednej strony, odczuwany jest brak dokładnych topograficznie lokalizacji cmentarzysk (np. opinie: Nosek 1967, 259; Wiślański 1969, 25-27; Kukawka, Wawrzynkowska 1987, 101). Natomiast liczba znanych cmentarzysk samej tylko k. łużyckiej sięga 3000 (Malinowski 1962, 6). Pogodzenie niewspółmier-ności obu tych. faktów przekracza obecnie nasze możliwości, jak również nie przystaje do zakresu merytorycznego pracy.

Przystępując do analizy problemu, dysponowaliśmy pewnie lokalizowanymi zespołami z eneolitu (KPL, KAK) , III, IV, V OEB oraz okresu halsztackiego (katalog cmentarzysk). Uboższe informacje dotyczą KCS oraz I i II OEB. Ustalenia T. Wiślańskiego wskazują na lokowanie cmentarzysk KCS w pobliżu niewielkich cieków wodnych (Wiślański 1969, 90). Także zespoły grobowe I OEB, szczególnie na Dolnym Śląsku, położone są w bezpośrednim niejednokrotnie sąsiedztwie rzek (np. Brzeg, Łagiewniki, Wrocław--Oporów, Żerniki Wielkie - Sarnowska 1969).

Cmentarzyska kultury przedłużyckiej z II OEB nie wykazują generalnie tendencji do zbliżenia się ku zbiornikom wodnym lub rzekom (Gedl 1975, mapa 1) . Ze względu na brak punktu odniesienia (analiz źródeł w kategoriach symbolik), rezygnujemy z poszukiwania istoty powyższego zjawiska. Niewykluczone jednak, iż uprzystępni się ona w opozycji do fenomenu sacrum akwatycznego.

Za cmentarzyska lokalizowane w pobliżu wody uznawaliśmy takie, których opisu dokonano w sposób jednoznaczny (wzgórze na brzegu doliny rzeki, skłon opadający ku jezioru itd.) lub dołączono plan sytuacyjny o analogicznej treści graficznej. Stosunkowo dokładnie określić więc możemy pierwszy z proponowanych kontekstów - rodzaj środowisk wodnych towarzyszących cmentarzyskom.

Spośród analizowanych zespołów wyodrębniliśmy dwa typy, ze względu na położenie nad ciekiem lub zbiornikiem wodnym (tab. 11, wykr. 6). Występujące różnice sprowadzają się do preferowania wód stojących jako otoczenia cmentarzysk w eneolicie (KPL, KAK) , zaś wód płynących w kulturze łużyckiej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Tak więc, spotykane w literaturze przedmiotu określenia, iż ludność KAK lub k. łużyckiej zakładała cmentarzyska nad rzekami, jeziorami lub bagnami (Nosek 1967, 259; Malinowski 1962, 93) , wydają się nazbyt ogólne, zacierając wskazane powyżej zależności. W uzupełnieniu głównego spostrzeżenia dodać należy sugestię o przejściowym spadku tanatologicznego znaczenia rzek w IV OEB, po którym ponownie zaczyna ono wzrastać (wykr. 6) .