WiZ3 074

W OBSERWATORIACH

COŚ SIĘ KOŃCZY, COŚ SIĘ ZACZYNA

Rozpoczęły się nowe prace nad trójwymiarową mapą ćwierci Wszechświata.

CO MOŻNA ZROBIĆ teleskopem z lustrem o średnicy 2,5 m? Porównywany do dziesięciometrowych gigantów instrument wydaje się przy nich karzełkiem lub w najlepszym wypadku, maluchem. Ale - bardzo ważnym. W obserwatorium Apa-che Point w Nowym Meksyku rozpoczęła się trzecia faza gigantycznego przeglądu nieba SDSS-III za pomocą właśnie takiego teleskopu. Trwać będzie sześć lat. Druga faza zakończyła się w lipcu, a w październiku ma zostać opublikowany jej końcowy katalog.

Niezwykle głęboki i dokładny przegląd ponad 1/4 nieba to osiem lat systematycznych obserwacji zarówno w świetle widzialnym, jak i podczerwieni. Zmierzono odległości do niemal miliona galaktyk i ponad 100 000 kwaza-rów. Umożliwiło to stworzenie największej trójwymiarowej mapy Wszechświata. Widać na niej, jak wpływ ciemnej materii układa galaktyki wzdłuż włókien o długości setek milionów lat świetlnych, pozostawiając gigantyczne obszary kosmicznych pustek. Za pomocą map można badać ewolucję galaktyk,

Vo

.......WIEDZA I ŻYCIE PAŹDZIERNIK 2008

72

porównując ich dzisiejsze obrazy z kuzynkami sprzed 4 mld lat. To właśnie na obrazach SDSS pracują ochotnicy biorący udział w wielkim przedsięwzięciu klasyfikacji galaktyk w galaktycznym zoo.

Obserwacje superjasnych kwazarów dostarczyły danych o trwającej w ciągu pierwszego miliarda lat istnienia Wszechświata epoce rejonizacji, w której światło pierwszych gwiazd przebiło tunele w mgle neutralnego wodoru i uczyniło świat przezroczystym dla światła widzialnego i ultrafioletu. Połączenie obserwacji kwazarów z badaniami z teleskopów rentgenowskich daje nam możliwość poznania historii powstawania napędzających kwazary su-permasywnych czarnych dziur. Być może już wkrótce dowiemy się też, jakie czynniki sprawiają, że te niezwykłe fabryki promieniowania uaktywniają się nawet po miliardach lat spokoju. Za pomocą stworzonego w Nowym Meksyku katalogu odległych supernowych można też badać własności rozpychającej kosmos ciemnej energii. Dzięki obserwacjom odległego kosmosu odkryto też kilkanaście nowych satelitek Galaktyki.

Dzięki nowemu przeglądowi SDSS-III, obserwacjom siedmiokrotnie większej od SDSS II objętości Wszechświata, będzie można zbadać proces grupowania się najjaśniejszych galaktyk i ustalić wpływ, jaki wywiera na nie ciemna energia. Zostanie zbadana struktura Drogi Mlecznej w świetle widzialnym i podczerwonym. Poszukiwacze planet również znajdą coś dla siebie: teleskop będzie obserwował ponad 10 000 gwiazd, wypatrując ich „chybota nia” wywołanego obecnością mniejszych globów.    t

Jedna z map kosmosu stworzonych dzięki SDSS.

Każdy z jej punktów (Ziemia jest w samym centrum mapy) to galaktyka licząca zwykle około 100 mld gwiazd. Pomarańczowe i czerwone punkty to galaktyki pełne gwiazd starych, zielone i błękitne - młodych.

Od granic obszaru zaznaczonego na mapie do jej centrum światło leciało 2 mld lat.

niebo nad Polską w nocy z 1 na 2 października o godz. 24:00

Mapki można używać przez cały miesiąc, pamiętając jednak, że każdej następnej nocy gwiazdy zajmą widoczne na niej ustawienie względem horyzontu o cztery minuty wcześniej.

Spadają Orionidy

Mapka przedstawia niebo, jakie zobaczymy 1 października o 24:00,15 października o 23:00 i 30 października o 21:00 (zamiana czasu). Jeżeli rozpoczniemy obserwacje przed porą, którą opisuje mapka, część obiektów zaznaczonych na jej wschodniej stronie nie będzie jeszcze widoczna na niebie, nisko nad zachodnim horyzontem ujrzymy zaś niewidoczne na ilustracji gwiazdy, (można je znaleźć na mapce z poprzedniego miesiąca).

FAZY KSIĘŻYCA

pierwsza kwadra 7 X o 11:04    }

pełnia 14 X o 22:02 £

ostatnia kwadra 21 X o 13:55 ^

nów 29 X o 00:14

I Księżyc O Galaktyki Mgławice © Gromady kuliste )*,( Gromady otwarte Mgławice planetarne

SKALA JASNOŚCI

Im jaśniej świeci gwiazda, tym mniejsza jest jej wielkość gwiazdowa ". Najjaśniejsze gwiazdy nieba, a także jasno świecące planety mają jasność mniejszą od zera, jasności pozostałych obiektów są dodatnie. W idealnych warunkach gołym okiem można dostrzec obiekty szóstej wielkości, w mieście rzadko widać gwiazdy słabsze niż czwartej wielkości gwiazdowej.

Przystępując do obserwacji, należy obrócić mapkę w taki sposób, by oznaczenie strony świata, ku której jesteśmy zwróceni, znalazło się na dole. Gwiazdy widoczne tuż nad horyzontem będą

wówczas odpowiadały gwiazdom znajdującym się na dole mapki. Oprócz gwiazd na mapce znajdują się widoczne gołym okiem planety. Zaznaczono także położenia Księżyca w kilkudniowych

odstępach. Jasności obiektów oznaczono za pomocą różnych rozmiarów kółek - największe przedstawiają najjaśniejsze gwiazdy i planety. Prócz planet na mapce zaznaczono

schematycznie obszar Drogi Mlecznej oraz przedstawiono położenie ekliptyki, wzdłuż której w ciągu roku porusza się Słońce. W pobliżu tej linii odnajdziemy wszystkie planety i Księżyc.

PAŹDZIERNIK

zobaczyć wieczorem w Strzelcu, Ceres (8,7^m) po północy w Lwie.

Śladem Księżyca i planet

7 października wieczorem Księżyc pojawi się obok Jowisza w Strzelcu. 10 października wieczorem zobaczymy go obok Neptuna w Koziorożcu - nieopodal jest też widoczny Uran. 25 października nad ranem Srebrny Glob odwiedzi Saturna w Lwie.

2008 WIEDZA I ŻYCIE*

73