z32 (4)

314 Cr. 2.: X. Przyczynki do teorii grup odniesienia

nienia nie stanowi wartości przeciwstawnej (counter-value), co również mogłoby zagrozić uznaniu ich przez weteranów. Wewnątrz tego samego układu grupowego nie istnieje zatem żadna funkcjonalna czy też motywacyjna postawa, która skłaniałaby żołnierzy z uzupełnienia do odtwarzania samoocen weteranów i najwyraźniej znajdują tu wyraz obiektywne różnice w kondycji fizycznej zmęczonych weteranów, świeżo wprowadzonych żołnierzy z uzupełnienia oraz żołnierz) z oddziałów zupełnie nowych.

O ile różnice w tych trzech schematach odpowiedzi można rzeczywiście teoretycznie wywieść z funkcjonalnej teorii grup odniesienia, o tyle przypadek ten może stanowić przykład podstawowej przysługi, jaką teoria oddaje empirycznym badaniom społecznym: dzięki uściśleniu pojęć rekonstrukcja pozornych nieprawidłowości w uzyskanych danych prowadzi do odkrycia ukrytych, funkcjonalnych i dynamicznych prawidłowości. Jak jednak wskazywaliśmy, oddziaływanie pomiędzy teorią społeczną a badaniami empirycznymi jest dwustronne: nie tylko teoria może przeformułować niektóre dane z The American Soldier, lecz na podstawie tych samych materiałów empirycznych możemy określić rodzaje wskaźników i obserwacji socjologicznych niezbędnych do zapewnienia ciągłości i kumulacji w teorii przyswajania wartości, grupowego kontekstu kształtowania się ocen samego siebie oraz obiektywnego rozpoznawania sytuacji. Krótka lista takich wskaźników wystarczyć tu musi w miejsce szczegółowej analizy ich znaczenia dla dalszego rozwoju tej teorii¹:

1.    Wskaźnik rzeczywistych kontaktów społecznych: istnieje wyraźne zapotrzebowanie na systematyczne dane odnośnie do stosunków społecznych faktycznie istniejących pomiędzy warstwą posiadającą prestiż i autorytet w grupie a nowymi przybyszami. Czy ludzie znajdujący się w najczęstszych i najtrwalszych związkach wykazują empiryczni obscrwowalną skłonność do przejmowania wartości?

2.    Wskaźnik motywacji ludzi wchcdzących do grupy: w teorii zaktada się, iż przybysze będą zainteresowani nawiązaniem kontaktów z grupą o wyższym statusie. W celach badawczych należałoby oczywiście podzielić przybyszów w zależności od istnienia, braku i natężenia takiej motywacji. W innym postępowaniu analitycznym podobnego rodzaju nie uznawałoby się takich motywacji afiliacyjnych za dane, lecz problematyczne, wymagające wyjaśnienia.

3.    Wskaźnik więzi społecznej i wartości pokrewnych: czy. przybysze stanowią rozproszoną zbiorowość jednostek, czy też zorganizowaną podgrupę? Jeśli to drugie — to czy posiadają oni swoje własne wartości z określonym tytułem do słuszności moralnej? Czy w takich wypadkach trwały kontakt prowadzi raczej do wzajemnego czy też do jednostronnego przejmowania wartości²?

Wprowadzenie powyższych wskaźników oraz zastosowanie metody wywiadu panelowego i obserwacji bezpośredniej obejmowałoby systematyczną analizę procesu przyswajania wartości jako elementu zachowań ze względu na grupy odniesienia, a nie jedynie, jak w badaniach The American Soldier, studium określonych ostatecznych rezultatów owych procesów. Na przykład, można byłoby się zająć przypuszczalnie dwukierunkowym i kumulatywnym procesem⁶⁰, dzięki któremu przyswajanie wartości wzmaga kontakty społeczne między grupami, co sprzyja z kolei przyswajaniu wartości, zwiększaniu akceptacji społecznej oraz wzmożeniu społecznych kontaktów.

Ponowne przeanalizowanie danych dotyczących grupowych kontekstów przyswajania wartości sugeruje nam całkowicie odmienny porządek empirycznych i teoretycznych poszukiwań. W jakich warunkach następują zmiany ocen odnoszących się do całych grup czy warstw społecznych (bez względu na to, czy nazwiemy to „myśleniem perspektywicznym”, czy też „fałszywą świadomością”)? Czy to się zdarza przede wszystkim wtedy, kiedy członkowie grupy identyfikują swój los z losem grupy innej, tak iż nie są już w stanie wjernie wyrazić swych własnych, specyficznych interesów i wartości? Innymi słowy: w jakim kontekście struktury społecznej następuje takie „wypaczenie” wartości grupowych, w jakim zaś reakcja jest mniej więcej dostosowana do sytuacji?

Analiza tego jednego zespołu danych przedstawionych na kilku spośród setek stron The American Soldier obejmowała następujące czynności i doprowadziła do takich oto rezultatów:

Po pierwsze, uściślenie pojęć pozwoliło na zinterpretowanie pozornego chaosu czy rozbieżności w niektórych wynikach empirycznych jako różnych przejawów pewnych praw idłowości socjologicznych, służąc w ten sposób teoretycznemu celowi ekonomii myślenia., osiąganemu tam, gdzie wiele rozmaitych generalizacji empirycznych wyprowadza się z jakiegoś ogólniejszego sformułowania.

Po drugie, do tego celu doprowadziło przeformułowanie pojęć, które — wskazując na znaczenie uprzednio skonstruowanych twierdzeń teoretycznych — zredukowało elementy improwizacji w istniejących interpretacjach i przyczyniło się do zapewnienia ciągłości między obecnymi wynikami badań a uprzednimi teoriami. Chodzi więc o tę samą teorię, implikowaną w koncepcji względnego upośledzenia, która — choć wykorzystywana w The American Soldier w różnych miejscach — nie została zastosowana do tego właśnie zespołu danych empirycznych. •

Po trzecie, uogólnienie pojęć poza kategorie bezpośrednio opisowe (takie jak wete-rami, żołnierze z uzupełnienia, świeże oddziały) wskazuje, iż te ogólne sformułowania nie liżę wpływu żołnierzy z uzupełnienia na weteranów, mimo iż zagadnienie to w sposób oczywisty wiąże się z tym problemem w jego szerszym ujęciu. Socjologowie z Research Branch byli jednak na tę kwestię wyraźnie wyczuleni. Na przykład, udało im się z grubsza określić, czy stosunkowo wysoki udział żołnierzy z uzupełnienia wywierał wpływ na dumę weteranów z ich jednostek (patrz S. A. Stoufier et al. The American Soldier, t. 2, s. 255 - 257).

⁶⁰ Artykuł P. F. Lazarsfelda, R. K. Mertona Friendship as social process: a substantioe and melho-dological amlysis (w: Frccdom and Control in Modern Society, M. Berger, T. Abel, C. H. Page [eds.], New York 1954, s. 18 - 66) stanowi przykład analizy niezbędnej do rozpatrzenia problematyki tego rodzaju.

1

   Czytelnik mógłby zauważyć, że już od samego zarania współczesnej socjologii większość z wymienionych tu czynników uznawana była za doniosłe zmienne. Podobnie jak przy wielu innych okazjach w tym rozdziale, należy tu jednak podkreślić, że istnieje ogromna różnica — w istocie decydująca — między wyrywkowym, impresyjnym odwoływaniem się do tych zmiennych a systematycznym uwzględnieniem ich w badaniach. Zarówno teoria, jak i badania empiryczne rozwijają się wyłącznie dzięki stosowaniu tej drugiej metody. Postępowanie oparte na impresjach nie stanowi właściwego substytutu, już choćby dlatego, że jest tak elastyczne i nieokreślone, iż nie pozwala na rozstrzygającą falsyfikację prowizorycznie przyjętej hipotezy. Jak w momencie wnikliwej refleksji stwierdził Nietzsche — człowiek, o którym trudno powiedzieć, by rozumiał, czym jest etos nauki — „Falsyfikowalność teorii należy z pewnością do niepomniejszych jej wdzięków”. Systematyczne uwzględnienie zmiennych w badaniach empirycznych ma na celu umożliwienie obalenia albo potwierdzenia teorii; dla twórcy, który przywiązany jest do swojej teorii i nie posiada dostatecznie obciążających danych, by musiał ją odrzucić, jest to zadanie niełatwe.

2

   Należy podkreślić, że dane zawarte w The American Soldier nie pozwalają w zasadzie na ana-