27103 z24 (7)

.298 Cr. 2.: X. Przyczynki do teorii grup odniesienia

angażują podobne mechanizmy zachowań ze względu na grupy odniesienia? Jasne jest, że w tym punkcie potrzebne są dalsze badania, tak aby można było poznać strukturę tych sytuacji społecznych, które wywołują zazwyczaj oceny własnej osoby lub sądy wewnętrzne — na przykład, kiedy porównanie z osiągnięciami określonych innych ludzi prowadzi do •deprecjacji samego siebie, spowodowanej zawiścią oraz daje poczucie osobistej nieudolności. Można byłoby wówczas poznać także strukturę tych sytuacji, które prowadzą zwykle do ocen instytucji lub sądów zewnętrznych — na przykład, kiedy porównanie z innymi rodzi •świadomość instytucjonalnych niedostatków, przekonanie, iż system społeczny zwalcza przejawy ściślejszej odpowiedniości między indywidualną zasługą a społeczną nagrodą.

Jak w wielu innych badaniach z The American Soldier, konsekwencje przyjętej metody analizy i interpretacji nie ograniczają się tutaj, rzecz jasna, do studiów nad zachowaniami -żołnierzy. Dotyczą ważniejszych obszarów badań w szerszym systemie społecznym. Przykładowo, czynniki socjologiczne, które powodują, iż ludzie uznają swą własną, stosunkowo niską pozycję społeczną za uzasadnioną, a także i te, które skłaniają ich do tłumaczenia swej pozycji jako wyniku wadliwego, czy nawet nieprawomocnego porządku społecznego, to w oczywisty sposób zagadnienia o kapitalnym znaczeniu teoretycznym i politycznym. W jakich warunkach ludzie uważają, iż stosunkowo niewielkie szanse życiowe są normalnym i oczekiwanym stanem rzeczy, przypisywanym własnym, osobistym brakom, kiedy natomiast uznają je za wynik arbitralnego działania systemu społecznej ruchliwości, w którym nagrody nie są proporcjonalne do zdolności ¹? Pojęcia względnego upośledzenia i względnego uprzywilejowania umożliwiają przeniesienie tych często dyskutowanych, łecz mało zbadanych wzorów zachowań ze sfery impresji i spekulacji na teren systematycznych badań.

Wielość grup odniesienia

Badania przedstawione w The American Soldier umożliwiają wgląd w teoretyczną problematykę wyrastającą z koncepcji, iż wiele naraz grup odniesienia może dostarczać kontekstu do ocen dokonywanych przez jednostki. Wybraliśmy do rozważenia dwa takie przypadki badawcze, ponieważ prezentują wyraźnie odmienne wzory kompleksowego porównania: w pierwszym z nich wielorakie grupy odniesienia stanowią układy przeciwstawne, w drugim — układy, które wzajemnie się wspierają.

Grupy odniesienia działające konfliktowo. Przypadek 2. W końcu roku 1943 i na początku 1944 Research Branch przeprowadziło serię studiów, które pozwoliły na przedstawienie różnic w postawach (odzwierciedlających osobiste przystosowanie) żołnierzy niefron-towych przebywających poza krajem i tych stacjonujących w Stanach Zjednoczonych. Chociaż niewielkie — różnice te były systematyczne. Na przykład: wśród niefrontowych żołnierzy, którzy pozostawali jeszcze w USA, 41% określiło się jako znajdujących się „zazwyczaj w dobrym nastroju”, w porównaniu z 32% żołnierzy stacjonujących poza krajem. Wśród tych pierwszych 76% uważało, iź: „W armii dzieje się dosyć dobrze lub bardzo dobrze”, wśród drugich opinię tę podzielało 63 %². Ponieważ jednak inne badania wykazały, że głównym zainteresowaniem żołnierzy przebywających poza Stanami Zjednoczonymi była sprawa powrotu do domu³, Stouffer i współautorzy stwierdzają, iż równie dobrze można się było spodziewać znacznie większych różnic w postawach wyrażających osobiste przystosowanie.

W celu wyjaśnienia braku większych różnic, powołano się na trzy czytniki zmniejszające oczekiwany⁴ stopień niezadowolenia, wyrażanego przez niefrontowych żołnierzy przebywających poza krajem. My zajmiemy się jedynie interpretacyjnym pojęciem zróżnicowanego upośledzenia i uprzywilejowania⁵ (por. fragment numer 4 z The American Soldier, s. 287).

Konsekwencje teoretyczne. Autorzy w rzeczywistości sugerują, że na oceny nieliniowych żołnierzy stacjonujących poza krajem wpłynęły dwa układy działające w przeciwnych kierunkach. Czego zatem'można się nauczyć na podstawie tego przypadku o czynnikach, które powodują, że takie, a nie inne układy stają się istotne dla ocen?

Na początku należy podkreślić, że status społeczny ludzi służących za porównawczy kontekst oceny jest pod pewnymi względami podobny do statusu tych, którzy jej dokonują. W naszym przypadku żołnierze przebywający w USA podobni są w tym. iż również nie są na froncie, żołnierze frontowi zaś w tym, iż także są poza krajem. Ponadto inne jeszcze różnice i podobieństwa związane z tą sytuacją wpływają w przeciwstawny sposób na formułowane oceny. Wedle standardów wojskowych, żołnierz nieliniowy pozostający poza krajem znajduje się w sytuacji gorszej niż żołnierz w kraju, ponieważ pozbawiony jest róż-

1

Pytania takie stawiano już oczywiście wielokrotnie przy innych okazjach. Zazwyczaj uznawano je jednak za problemy odrębne i samoistne, nie zaś za specyficzne zagadnienia przynależne teorii grup odniesienia. Wskazywano na przykład, iż jednostki, którym się w widoczny sposób „powiodło”, które gwałtownie awansowały w społecznej hierarchii i które się znajdują w centrum publicznego zainteresowania, funkcjonują jako modele lub osoby odniesienia, stanowiąc potwierdzenie systemu ruchliwości społecznej, w którym wysokie stanowiska najwyraźniej czekają nadal na talenty. Takie modele sukcesu stanowią dla niektórych ludzi świadectwo prawomocności systemu instytucjonalnego i w takim właśnie kontekście porównawczym jednostka dokonuje przemieszczenia krytycyzmu wobec systemu na siebie samą. Patrz R. K. Merton, M. Fiske, A. Curtis Mass Persuasion, New York 1946, s. 152 i nast. Obserwacje te pozostają jednak z natury impresyjne i wyrywkowe, nie prowadząc do systematycznego opracowania analizy takich zachowań, tak jak sugerują to badania zamieszczone w The American Soldier.

2

   S. A. Stouffer et al. The American Soldier, t. 1, s. 167, wykres IV.

3

   Ibid., s. 187.

4

   Widzimy tu ponownie, iż w celu wyjaśnienia odkrycia na pozór nietypowego wprowadzone zostaje pojęcie względnego upośledzenia Qako pojęcie „definicji sytuacji” vr ogóle). W tym przypadku wynik nie tylko nie odpowiada zdroworozsądkowym oczekiwaniom, lecz niezgodny jest również z innymi faktami, które się objawiły w trakcie badania. Stanowi więc ilustrację tego redzaju „schematu niespodzianki" w badaniu, w którym „obserwacja jest nietypowa, zaskakująca, ponieważ wydaje się niezgodna bądź z panującą teorią, bądź też z innymi ustalonymi faktami. W obu przypadkach niezgodność pobudza ciekawość badacza; zachęca go do «uscnsowienia zjawiska*'"’.

5

   Dwa pozostałe to, po pierwsze, selekcja pod względem kondycji fizycznej, jako że żołnierze wysyłani za ocean odpowiadać musieli wymogom bardziej rygorystycznym i, po drugie, „poczucie sensowności własnej służby w armii”. W związku z tym ostatnim autorzy powiadają: „Dopóki różnica w lokalizacji [...] nie jest w stanie potwierdzić, ani obalić hipotezy, nie wolno pomijać faktu, iż różnice postaw wobec służby wojskowej między żołnierzami stacjonującymi w Stanach Zjednoczonych a wysianymi za ocean były — w porównaniu z odpowiednimi różnicami w samopoczuciu czy w postawach wobec armii w ogóle - minimalne, albo nawet zachodziły w odwrotnym kierunku^- (S. A. Stouffer ct al. The American Soldier, t. 1, s. 173).