img041

3.3.1. Materiał myślenia na kolejnych etapach rozwoju

Najwcześniejszy rozwojowo materiał myślenia stanowią spostrzeżenia. Myślenie opierające się wyłącznie na danych tego rodzaju to nic innego jak przekształcanie elementów aktualnej sytuacji poprzez praktyczne działanie. W efekcie takiego działania zmienia się treść spostrzeżeń, co stanowi podstawę powstawania schematów poznawczych (zwanych schematami czynnościowymi) odzwierciedlających powiązania między wykonywanymi ruchami a danymi spostrzeżeniami. Istnienie takich schematów umożliwia - z jednej strony - dostosowanie ruchów do spostrzeżeń, z drugiej zaś - aktywne modyfikowanie tych ostatnich.

Omawiany rodzaj myślenia nosi nazwę sensoryczno-motorycz-n e g o. Jest ono charakterystyczne dla zwierząt wyższych i dzieci w dwu pierwszych latach życia; może oczywiście mieć miejsce również w późniejszych okresach rozwojowych, ustępuje jednak wówczas pod względem częstości występowania i znaczenia innym, wyższym rodzajom myślenia.

Podstawowym efektem, a zarazem przejawem funkcjonowania schematów spostrzeżeniowo-ruchowych jest intencjonalność działa-n i a. Początkowo pojawia się ona pod postacią powtarzania ruchów dla podtrzymania przypadkowo wykrytego ich efektu. Z czasem jednak intencja zaczyna wyprzedzać działania - dziecko wykonuje celowo czynności manipulacyjne, takie jak potrząsanie grzechotką czy postukiwanie twardymi przedmiotami. Staje się również zdolne do odróżniania środków od celów - potrafi podejmować określone czynności po to, by osiągnąć jakiś obiekt, np. przyciąga sobie zabawkę za sznurek lub usuwa przegrodę oddzielającą je od interesującego przedmiotu.

Jak długo materiał myślenia stanowią jedynie spostrzeżenia, tak długo poznawanie rzeczywistości i wykrywanie nowych sposobów działania dokonuje się na drodze, którą można określić jako czynne eksperymentowanie, tzn. poprzez wykonywanie konkretnych czynności, głównie o charakterze manipulacyjnym.

Po to, by możliwe stało się uzyskiwanie nowych informacji w wyniku działań wewnętrznych, umysłowych, myślenie musi opierać się na wyobrażeniach. Myślenie takie nazywa się wyobrażeniowym lub o b -razowym.

Wyobrażenie jest odzwierciedleniem obiektu, który aktualnie nie znajduje się w polu spostrzeżeniowym. Powstaje ono w wyniku aktywizacji schematu poznawczego, jaki wytwo-

i

p

I'?

I’;:

Cih;

izył się dzięki procesom spostrzeżeniowym zachodzącym w przeszłości. Może przy tym być stosunkowo wiernym obrazem dawniej spostrzeganego przedmiotu lub stanowić nową całość, powstałą w wyniku połączenia elementów wielu różnych spostrzeżeń. W pierwszym przypadku nosi nazwę wyobrażenia odtwórczego, w drugim mówi się o w y -obrażeniu twórczym.

Myślenie oparte na wyobrażeniach staje się czynnością wewnętrzną, czyli zinterioryzowaną. O ile myślenie sensoryczno-motoryczne dokonywało się wyłącznie w toku praktycznych działań, myślenie wyobrażeniowe może je antycypować i przygotowywać. Pierwsze przejawy takiej antycypacji można zaobserwować w drugim półroczu 2. roku życia, gdy dziecko potrafi od razu zastosować nowe sposoby działania, bez chaotycznych prób i błędów czy przypadkowego odkrycia. Na przyjdad zaobserwowano, że dziecko w wieku 18 miesięcy potrafi znajdujący się poza jego kojcem przedmiot ustawić w takim położeniu, by mógł się on przedostać między prętami ogrodzenia; dzieci młodsze dochodzą do takiego rezultatu przypadkowo, po licznych nieudanych próbach nie uwzględniających istotnych relacji między wymiarami przedmiotu a wielkością wolnej przestrzeni. Brak tych prób u dziecka starszego świadczy o tym, że przed wykonaniem czynności wyobraziło ją sobie - zanim przekształciło rzeczywistą sytuację, dokonało przekształcenia jej wyobrażeniowej reprezentacji.

Podany wyżej przykład iłustmje początkową fazę rozwoju myślenia opartego na wyobrażeniach, gdy nadal przebiega ono w toku działania praktycznego i choć wykracza poza dane spostrzeżeniowe, przez nie właśnie jest uruchamiane. W toku dalszego rozwoju, przypadającego na wiek 2-7 lat, rola wyobrażeń wzrasta, co przejawia się w powstaniu zdolności do naśladownictwa odroczonego, w zabawach symbolicznych, podczas których dziecko wykonuje czynności „na niby” i posługuje się jednymi przedmiotami w zastępstwie innych, czy wreszcie w słownym przewidywaniu skutków działań i planowaniu ich.

Wyobrażenie - jako aktualizacja dawnego spostrzeżenia zawsze jest obrazem umysłowym odzwierciedlającym w mniej lub baulziej dokładny sposób konkretne, jednostkowe obiekty. Ale w miarę bogacenia się Kon taktów dziecka z otaczającym światem zaczyna ono dostrzegać', że pewne przedmioty, mimo istnienia między nimi wielu szczegółowych różnie, posiadają właściwości wspólne, decydujące o ich podobieństwie znaczę niowym (np. o tym, że można wykonywać nimi takie same czynności, że

69