IMGC84

Wprowadzenie

oy E- Durfchaima, jak i współczesne koncepcje przemian ustrojowych w Pol-**■ Mieści się w nim całościowe ujęcie osobowości społecznej F. Znanieckiego, jak i koncepcja zestawu statusów R. Mertona. Odnosi się ono do zjawisk społecznych występujących w skali jednostek i ich zachowań, grup społecznych o różnym stopniu złożoności oraz do wielkich, względnie samoistnych zbiorowości społecznych. ftwne teorie przedstawiają całościowy obraz danego problemu społecznego, np. Landeckera teoria integracji, inne zaś traktują o wybranym aspekcie zjawiska. np. Balesa koncepcja uzupełniających się kierowników grup zadaniowych.

Wyniki naukowych dociekań socjologów również nie są w jednakowej „odległości” wobec faktów i zdarzeń życia społecznego. Z niektórych korzystamy na co dzień. Pozwalają nam one na wytłumaczenie, lepsze zrozumienie oraz dostosowanie własnych działań do zdarzeń występujących w praktyce. Taką funkcję spełnia np. teoria względnego upośledzenia społecznego. Natomiast wysoki stopień abstrak-cyjno&i innych teorii nastręcza trudności z wyprowadzaniem dyrektyw praktycznego postępowania. Doceniamy ich walory poznawcze, są interesujące, odkrywcze, poszerzają nasze horyzonty myślowe. Jednak zwykle brakuje nam wiedzy niższego szczebla, pozwalającej „przełożyć” abstrakcyjną wizję na język sytuacji i zdarzeń codziennych.

Niezależnie od wskazanych odmienności, teorie socjologiczne mają wspólną cechę. Jest nią wyjaśnianie. Nie chodzi przy tym o pełne ukazanie zjawiska czy procesu, zrekonstruowanie i ujawnienie danego społecznego stanu rzeczy. Na to diagnozowanie powierzchniowe nakłada się bowiem silniejszy warunek. Jest nim zadanie tłumaczenia. ndnatoienia podstaw i racji, za sprawą których dane zjawisko występuje w życiu społecznym i na mocy którego przybiera określoną treść.

Funkcja eksplanacyjna teorii w istocie sprowadza się do udzielania odpowiedzi na pytania „dlaczego?” Jednak w nauce sens tych pytań jest dużo głębszy aniżeli znaczenie „dlaczego”, zadawane przez nas wielokrotnie każdego dnia. Nasze doświadczenia wyraźnie wskazują na dynamiczny, zmienny i niepowtarzalny charakter życia społecznego. Nie ma takich samych dwóch sytuacji i nie spotykamy osób identycznie reagujących na nie. Sami również jesteśmy istotnie zmienni w zacho-waniach i reakcjach społecznych. Życie społeczne jest strumieniem zachowań i działań .naładowanych" dużą porcją spontaniczności. Tej jego warstwy doświadczamy i każdy z nas wnosi do niej swój udział. Jest to, rzec można, „gorąca” rzeczywistość społeczna i wobec niej kierujemy nasze intymne pytania „dlaczego?” Tego obszaru rzeczywistości społecznej dotyczy również nasza „prywatna” wiedza o społeczeństwie. którą nazywamy zdrowym rozsądkiem (Znaniecki, 1976, s. 41-53).

Siu&eł mocno podkreślał, iż rzeczywistość społeczna nie wyczerpuje się w obsiane uspołecznionych jednostek (Simmel, 1975; Cieśla, 1993). Zachowania i oddziaływana wzajemne generują określone ustanowienia odnoszące się do relacji i stosunków hśgfcy działającymi. Stają się one abstrakcyjne, trwałe oraz ogólne. Stale operują one rzeczywistości społecznej, wprowadzając w niej określony lad i porządek. Ijn samym ograniczają zakres i siłę spontaniczności, która jest atrybutem spoleczeńs-nie zjawiska.

twa rozumianego jako zespól uspołecznionych jednostek. Społeczeństwo, to ttur I nież formy.stosunków społecznych wytwarzane przez uspołecznione jednostki. Co więcej, formy są swego rodzaju kanałami, poprzez które działający uspołeczniają się.

W związku z powyższym, w socjologii mamy do czynienia z dwoma wptkMlĘMM rzeczywistości społecznej, a idąc dalej, z dwoma sensami pojęcia społeczeństwa^ Pierwszy aspekt ma charakter powierzchniowy, zewnętrzny, obserwowalny I latw$9 uchwymy empirycznie. Natomiast aspekt drugi dotyczy głębokiej i ukrytej rzeczywistości społecznej. Jest ona dostępna jedynie na drodze wnioskowania Z obserwowałnych danych, które znajdujemy w obszarze spontanicznego życia społecznego, wmoska-jemy o względnie trwałych, ogólnych i abstrakcyjnych zasadach porządku społecznych działań ludzi.

Należy podkreślić dynamiczny charakter form społecznych. Nie są wytworzonymi i skostniałymi relacjami społecznymi. Podlegają one nieustannym modyfikacjom na skutek impulsów i nacisków płynących z bieżących zdarzeń życia społecznego. Zatem oba aspekty rzeczywistości społecznej mają procesualny charakter. Wyjaśnianie socjologiczne oznacza poszukiwanie prawidłowości w istocie wpisanych w procesy uspołeczniania zachodzące w życiu społecznym.

Wskazuje się trzy rodzaje wyjaśnień zjawisk społecznych, czyli trzy kierunki poszukiwanych uwarunkowań. Łącznie składają się one na wyczerpujące wyjaśnie

Po pierwsze, wyjaśnianie koncentruje się na genezie zjawiska. Chodzi wówczas o stwierdzenie czynników rodzących w sensie przyczynowym dany obserwowalny układ społeczny. Po drugie, poszukiwania wyjaśniające mogą iść w kierunku strukturalnym. W głębokich relacjach i współzależnościach „anatomicznych” elementów poszukuje się sprawczych sił zjawiska. Wyjaśnienia funkcjonalne natomiast kładą akcent na dynamikę ukrytych związków, których przejawy uwidoczniają się w postaci spełnianych funkcji. Relacje między głębokimi składnikami zjawiska podlegają ciągłym zmianom. W rezultacie mają one określony udział i wkład w dane zjawisko. Spełniają zatem zadania integrowania lub dezintegracji, przyczyniają się do trwania lub zaniku zjawiska, ułatwiają adaptację do zmieniających się okoliczności, bądź nie reagują na nie przystosowawczo, wytwarzają napięcia między elementami strukturalnymi albo też mają tendencję do ich łagodzenia (Parsons. 1952).

Należy raz jeszcze podkreślić, iż wyjaśnianie w socjologii odbywa się poprzez odnajdowanie reguł i prawidłowości, które przynależą do ukrytej warstwy rzeczywistości społecznej. W sposób genetyczny, strukturalny i/lub funkcjonalny, thaaKpk one społeczną istotę obserwowałnych zjawisk. Zatem według trojakiego rodzic zasad mogą przebiegać poszukiwania społecznych przyczyn zjawiska.

Dla problemu wyjaśniania w socjologii istotne znaczenie ma zrozumieaw-Mfd mej kategorii pojęciowej „społeczny”. Jej znaczenie i sens naukowy olaeAf&j|^^ ko to, jak pojmujemy istotę życia społecznego, ale również jakiej natoy-S? będą mieć walor wyjaśniający w przyjętym postępowaniu. Ukształtowały f zasadnicze tradycje pojmowania „społeczny”. S. Ossowski od Kartez'