IMGb23 (3)

rewolucja odziedziczyć by musiała żałośnie niski stan oświaty i kultury rolnej.

Tej różnicy poziomów wyjściowych i struktur społecznych nie brali pod uwagę polscy marksiści, wpatrzeni we wspólną drogę ludzkości. „Zamiast więc szukania problematycznych dróg odrębnych ((naszych» — radził jeden z nich — zamiast tracenia czasu i wysiłków w celu wynalezienia w naszym stanie czwartym czegoś, co zastąpić może kapitalistyczne uspołecznienie pracy, wgłąbmy się lepiej w dzieła naukowych przedstawicieli teorii, której pewną część najlepiej sformu-łował autor Kapitału. Do celu nas prędzej nie doprowadzi podsłuchiwanie pod drzwiami chaty zamkniętej**¹.

Ale Adam Zakrzewski, pionier kierunku ludowego, wgłębiając się w to samo dzieło zrozumiał je inaczej i bodajże bardziej zgodnie z intencją autora jako opis „idealnie kapitalistycznej formy**, która może ulec odkształceniu pod działaniem najrozmaitszych czynników, wśród nich pod wpływem interwencji państwa, myśli naukowej i ruchu robotniczego. A także pod wpływem warunków lokalnych. „Wobec tego wszystkiego więc można powątpiewać — pisał — czy jakiekolwiek społeczeństwo odbędzie w swym rozwoju drogę, którą nakreślił autor Kapitału, a w każdym razie, jeżeli pozostawimy na stronie społeczności zachodnio-europejskie, w których system kapitalistyczny głębokie już dzisiaj zapuścił korzenie, to w odniesieniu do stosunków naszych droga ta wydaje się nam bardzo mało prawdopodobną**².

Dla naszych wywodów nie jest istotne, jakie idee Zakrzewski lub niektórzy publicyści „Głosu** zaczerpnęli od rosyjskich narodników i jak je zmodyfikowali. Ludowcy w pierwszych przynajmniej latach swej działalności dalecy byli od doktrynerstwa. W teorii byli niezbyt konsekwentnymi eklektykami, tak jak niekonsekwentna i eklektyczna była rzeczywistość społeczna wokół nich, którą przenikliwie obserwowali, z werwą atakując rozmaite aprioryczne konstrukcje intelektualne. Zauważyli przede wszystkim, że kruszący i niwelujący walec kapitalizmu zatrzymuje się przed niewidzialnymi barierami terytorialnymi i społecznymi, za którymi obowiązują nadal inne motywacje i reguły działania. Dalecy od frontalnego przeciwstawiania sobie Rosji i Europy albo Wschodu i Zachodu, odnajdywali w każdym kraju

współistniejące, we wzajemnych powiązaniach, różne systemy organizacji gospodarczej. Tak Józef Hłasko sceptycznie odniósł się do tezy Woroncowa, iż wielki przemysł jest w Rosji sztucznym przeszczepem nie mającym szans rozwoju: zwracał natomiast uwagę na to, że przecież i w Europie Zachodniej kapitalizm „objął cząstkę tylko gospodarstwa narodowego”³.

Tak oto demokratyczni cklektycy dopracowywali się zwolna koncepcji wielosektorowości gospodarstwa społecznego, koncepcji, która stanie się znacznie później kamieniem węgielnym teorii wzrostu. Edward Prze woski, jeden z najinteligentniejszych współcześnie polskich obserwatorów życia europejskiego, pisał w dyskusji o spółdzielczości: „Społeczeństwo dzisiejsze nie jest ani luźnym agregatem, ani jednolitą całością. Jest to zbiorowisko ustrojów i dążeń, nic mających jeszcze charakteru jednolitego organizmu. Własność prywatna, ustrój indywidualno-kapitalistyczny, wielka produkcja przeważają w niem, lecz nic panują wyłącznie. [...] Nic należy jednak mniemać, że kapitalizm i wielka produkcja jest to wóz złotego cielca, który zdruzgotać może wszystko, co spotka na drodze. [...] Obok niego żyją lub wegetują inne czynniki: drobne kapitaliki, oszczędności i pojedyncze usiłowania, które zamiast iść w paszczę Molocha, wolą się stowarzyszać, zbiorowe wytwarzać potęgi i w taki sposób rywalizować z kolosem kapitalizmu. Czy rywalizacja ta jest moźebną? Fakty pokazują, że tak”⁴.

Koncepcja wielosektorowości miała oczywiście szczególne znaczenie dla oceny perspektyw zmiany stosunków rolnych. Zakrzewski, który badał tę sprawę najwcześniej i najwnikliwiej, przyznawał, że własność chłopska w Królestwie ugina się pod ciężarem lichwiarskich długów i sądził nawet, że „gdyby nie przepisy prawne, wzbraniające Żydom i w ogóle osobom niewłościańskiego pochodzenia nabywać ziemię włościańską, ukazem 1864 r. objętą — przestrzeń własności chłopskiej zmniejszałaby się w kraju z przerażającą szybkością”⁵. Atoli własność folwarczna nie była w lepszej pod tym względem sytuacji. Podobnie jak Prus, tak i Zakrzewski stwierdzał, że w rolnictwie produkcja małej skali nie ustępuje pod względem wydajności produkcji wielkiej i może skutecznie opierać się tendencji koncen-

343

1

⁷® A. Sąsiedzki, Polemika, loc. tit., ». 163.

2

A. Zakrzewski, Polemika, w: Początki markauoteikięj myśli ekonomicznej, s. 139.

3

). Hłasko, Mil i tary zm i kapitalizm, „Glos” 1989, s. 391.

4

E. Prze woski, O kooperacyjr, „Glos” 1891, a. SIO.

5

A. Zakrzewski, Ze wsi, „Glos” 1887, *. 333.