IMGt89 (3)

55

r arcfieołogiczne z «j wczesnego 1 stod-or^ZL. fok. 2000-1800 arefie karpacteMJu-

tmEoa Nb®»«v (pdżne)

homptaks Matfarcwce--V§tefov-Nowa Cerełdew grupę Wleselburg

kultura Maros/Periam BB Pecica

|    kultura    Wletenberg

jj    kultura Monteoru

HB    kultura Costięa

|    kultura komaronka

totus KfeaposOg (parowa caw* ftaflKManof}

ttUfera MMiMe

kultura unttycka

kuRura otómartska

I    kultura    Verblcloara

P    kultura    Tel

także kultun' Hatvan, w której z kolei dominowały pochówki bezpopielnicowe. Ta ostatnia - podobnie jak kontynuująca swój rozwój kultura Maros - należała do grupy klasycznych kultur tellowych, z osiedlami obronnymi na tellach i grodami zakładanymi B miejscach z natury obronnych, na szczytach wzniesień. Stabilna struktura osadnictwa uwarunkowana była stacjonarną gospodarką opartą na rolnictwie i hodowli.

Na północno-wschodnich obrzeżach Niziny Węgierskiej rozwijało się w tym czasie ugrupowanie mające szczególne znaczenie dla zrozumienia zjawisk kulturowych epoki brązu w Europie Środkowej | kultura Otomani-Fuzesabony, w fazie wczesnej nawiązująca charakterem do kultury Hatvan, w fazie klasycznej zaś (Fuzesabony), przypadającej głównie na okres BrB Reineckego, wykazująca niezwykle wysoki stopień zaawansowania cywilizacyjnego. Uwagę zwraca zwłaszcza jej struktura osadnicza. Ludność zamieszkiwała osady obronne na tellach oraz osady otwarte, stanowiące często wielkie kompleksy osadnicze. Gród w Otoman! oddzielony był od towarzyszących mu osad otwartych fosą Na akropolu osiedla obronnego w Spiśskym Śtvrtku koncentrowały «ę domy zajmowane zapewne przez arystokrację plemienną. W silnie ufortyfikowanym grodzie Barca na Słowacji, prostokątne budynki były rozmieszczone wzdłuż ulic o układzie geometrycznym Na osiedlu obronnym w Salacea odkryto pozostałości świątyni, ze icuuumi ozdobionymi geometrycznym fryzem. Z kultem związane są także gliniane idole przedstawiane jxntać kobiety. W fazie wczesnej charakterystyczne byki cu ciałopalenie w fazie klasycznej natomiast dominowały pochówki izkieleto-WS Zmariyc h składano na boku w pozycji tkur< /zmej, mężczyzn na lewym, kobiety na

prawym, z twarzą ku południowi. Niezwykle silnie roz-win u;tą metalurgię, bazującą na miejscowych złożach, poświadczają liczne znaleziska form odlewniczych oraz masowo występujące (także w licznych depozytach) wyroby brązowe, a także złote.

Ryc. 356

Skarb brązowy z Jaworza Dolnego koło Dębicy ze środkowe) epoki brązu (XVH-XVl wiek p.n.e.) typowy dla ośrodków wytwórczych w Kottnie Karpackiej

Zwracają uwagę rozwinięte kontakty dalekosiężne, w tym 1 obszarami egejskimi, a także z Północą. Obecność osadnictwa tej kultury stwierdzono też po północnej stronie Karpat (m.in. koło Sącza nad Dunajcem i koło Jasła nad Wisłoką), a elementy jej oddziaływań w materiałach kultury trzcinieckiej. Jest to zapewne efekt rozwijających się kontaktów handlowych między Południem i Północą, w których głównymi towarami były brąz i bursztyn. Znaleziska glinianych modeli świadczą o używaniu w transporcie czterokołowego wozu o pełnych kołach.

Oddziaływania kultury Kisapostag ku północy doprowadziły również w tym czasie do wykształcenia się, przy udziale elementów unie-wckich, na terenie południowo-zachodniej Słowacji, lokalnego ugrupowania tzw. kultury madziarowskiej (Mad'arovce), znanej głównie z osiedli położonych w miejscach z natutyobronnych i potężnie ufortyfikowanych wałami ziemnymi i kamiennymi oraz fosami. Z kolei przesuwanie się grup ludności z tego ostatniego ugrupowania ku zachodowi, na tereny leżące w zasięgu kultury unietyckiej, było podłożem powstania —■ zespołów typu Veterov-Boheimkirchen na terenie Moraw i Dolnej Austrii. Również te ugrupowania Klar akt e ryzo wały się obecnością potężnie ufortyfikowanych (wałami kamiennymi il ziemnymi oraz fosami) grodów. Oddziaływania wieterzowsko-madzia-rowskie fcfrodowisku unietyckim widoczne są także na Górnym Śląsku (grupa nowo-cerekwiańska), gdzie pojawiają się osiedla obronne (Jędrychowice, Nowa Cerekiew).

Stabilny system osadniczy charakteryzuje także kulturę Vatya, powstałą na bazie elementów kultury Kisapostag i Nagyrev i rozwijającą się w środkowej fazie epoki brązu od XIX-XV1I stulecia BC po obydwóch stronach Dunaju. Osiedla zakładano na wzniesieniach, a z czasem pojawiły się także grody, na terenie Panonii gęsto rozmieszczone, tworzące jakby system obronny. W kulturze tej dominował obrządek ciałopał-ny (popielnicowy), a liczne znaleziska o oryginalnych cechach stylistycznych potwierdzają wysoki poziom metalurgii, mimo braku surowca na miejscu.

ugrupowania reprezentujące klasyczne kultury raliowe

Do klasycznych kultur tellowych należą także ugrupowania z południowej części Wielkiej Niziny Węgierskiej i z obszarów u zbiegu Dunaju, Cisy, Sawy i Drawy, jak kultura Maros w swej rozwiniętej, klasycznej fazie i kultura Vatin z Banatu, zachodniej Serbii oraz Syrmii. Typowa forma osiedli w tym środowisku to wielkie telle z regularną zabudową, złożoną m.in. z budynków o konstrukcji słupowej (czworokątnych i kolistych) I paleniskami pośrodku. Pochówki kultury Maros (szkieletowe, skurczone) występują na oddzielnych cmentarzyskach (np. Mokrin), jak i w obrębie osiedli. Spotyka się tu też pochówki szkieletowe w wielkich naczyniach, tzw. pitosach. Na cmentarzyskach kultury Vatin (o podobnym obrządku), spotyka się groby bogato wyposażone w broń, ęzekany, sztylety, groty włóczni. Zapewne są one związane z warstwą arysco-racjj plemiennej, dla której broń była jednym z głównych atrybutów prestiżu społeczni Skuły kontaktów z Egeą i Anatolią poświadczają udział tego środowiska w dalekosiężnej wymianie handlowej.

regionaUziKia w strato karpacko Tturfiiirti

Po okresie ujednolicenia cywilizacyjnego obszarów leżących w zasięgu kompleksu ¹ dnia III Schneckenberg, w strefie karpacko-dunajskiej ujawniła się tendencja do regio-zjawisk społeczno-kulturowych. Sprzyjało temu zróżnicowane środow isko geo-