Kompendium Wiedzy geografii04

geograficzne państwa, lo można lepiej zrozumieć jego politykę zagraniczną. Aspekty geograficzne zawiera leż koncepcja amerykańskiego historyka i admirała Alfreda T. Mahana, który wyróżnił dwa rodzaje mocarstw:

—    morskie, zapewniające sobie bezpieczeństwo poprzez panowanie nad morzami i cieśninami, oraz

—    lądowe, umacniające swoje bezpieczeństwo poprzez ekspansję terytorialną i przesuwanie swoich granic na zewnątrz, coraz dalej od obszaru rdzeniowego.

Według A.T. Mahana mocarstwem morskim była w przeszłości Wielka Brytania, której następcą i „spadkobiercą” są dzisiaj Stany Zjednoczone, zaś mocarstwem lądowym — Rosja. Warto wspomnieć, że polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii w latach trzydziestych i czterdziestych XX w. opierała się na wymienionych poniżej czterech celach geosiratcgicznych:

—    obrona Wysp;

—    utrzymanie panowania na morzach i oceanach świata w celu zabezpieczenia szlaków komunikacyjnych łączących metropolie z imperium brytyjskim;

—    niedopuszczanie do dominacji jakiegokolwiek państwa w Europie (np. w wyniku opanowania Francji i Belgii przez Niemcy);

—    realizacja sojuszy obronnych.

Po II wojnie światowej koncepcja A.T. Mahana została rozszerzona i stanowiła podstawę interpretacji odmiennych priorytetów w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego, determinujących charakter rywalizacji amerykańsko-radzieckicj.

Związki pomiędzy rozpatrywanymi dziedzinami dostrzegali również w lalach trzydziestych i czterdziestych XX wieku geopolitycy niemieccy, którzy uważali, że geopolityka jest praktycznym zastosowaniem geografii politycznej. Według Karla E. Haushofera różnica między tymi dyscyplinami polega na tym, żc geografia polityczna rozpatruje państwo w aspekcie przestrzeni, a geopolityka przestrzeń z punktu widzenia państwa.

Ścisłe związki między geografią polityczną i geopolityką wynikały z faktu, żc w przeszłości wiele konfliktów politycznych miało swe podłoże terytorialne. Pogląd ten uzyskał podbudowę teoretyczną w koncepcji Friedricha Ratzla. który sformułował siedem praw rozwoju państwa, stwierdzając m.in., żc państwa w trakcie rozwoju szukają nowych terenów nadających się do wchłonięcia, a ich żywotność można mierzyć wielkością obszaru. W historii świata można znaleźć wiele przykładów państw budujących swoją potęgę mocarstwową na drodze ekspansji terytorialnej (cesarstwo rzymskie, imperium mongolskie w okresie XII-XIV w., Rosja począwszy od XVIII wieku. Stany Zjednoczone w XIX wieku itp.).

Pomimo żc spory terytorialne odgrywają do dziś pewną rolę w kształtowaniu stosunków międzynarodowych, kwestia podbojów terytorialnych traci w ostatnich czasach na znaczeniu. O pozycji państwa i jego wpływach na arenie międzynarodowej decydują inne czynniki — potencjał gospodarczy i militarny, przewaga technologiczna, innowacyjność gospodarki i społeczeństwa itp. Niemniej jednak związki między geografią polityczną i geopolityką są widoczne takie we współczesnych koncepcjach geopolitycznych, m.in. H. Kissingera i Z. Brzezińskiego.

*

Praca Marina Baczwarowa i Andrzeja Suliborskiego ukazuje się w szczególnym momencie. Przełom XX i XXI wieku jest okresem doniosłym nic tylko ze względów' kalendarzowych. Jego wyjątkowość, według Ryszarda Kapuścińskiego, wynika ze zbiegu dwóch faktów: zmiany układu sił politycznych po zakończeniu zimnej wojny oraz rozwijającej się dynamicznie i przenikającej wszystkie dziedziny życia globalizacji.

Do zrozumienia szybko zmieniającego się świata nie wystarczą już stare modele i koncepcje geopolityczne, które wykorzystywano niegdyś do interpretacji wydarzeń na arenie międzynarodowej. Warto przypomnieć, żc przez cały okres powojenny rozpatrywano świat w kategoriach paradygmatu zimnej wojny. Stanowił on uproszczony model polityki światowej, który porządkował złożoną rzeczywistość, ułatwiał zrozumienie związków przyczynowych między wydarzeniami, był punktem wyjścia do interpretacji stosunków międzynarodowych, a także kształtował poglądy wiciu powojennych pokoleń. W myślenie tego rodzaju wpisane były inne koncepcje geopolityczne, np. teoria (efekt) domina zakładająca, żc upadek rządu niekomunistycznego i objęcie władzy przez komunistów w danym państwie prowadzi do analogicznych zmian w sąsiednich krajach. Koncepcja ta kształtowała politykę amerykańską wobec państw Azji Południowo-Wschodniej w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku i usprawiedliwiała rosnące zaangażowanie amerykańskie w wojnę wietnamską.

W przedstawianiu uproszczonego „obrazu” rzeczywistości wykorzystywano także metody kartograficzne. Zbigniew Brzeziński w pracy Plan gry. USA-ZSRR (Nowe Wydawnictwo Polskie. Warszawa 1990) przytacza przykłady pewnego rodzaju „manipulacji” geopolitycznej na mapach przedstawiających świat „widziany z Moskwy i Waszyngtonu”. Radzieckie odwzorowania kuli ziemskiej na płaszczyźnie były tak skonstruowane, ż.e środek świata wyznaczał południk 40° dł. geogr. wsch. Tym samym Moskwa sytuowała się w centrum, a półkula zachodnia na peryferiach, oddzielona od Eurazji rozległym oceanem. Ogląd takiej mapy mógł wywołać fałszywy obraz położenia Związku Radzieckiego w „geograficznym środku” świata, podbudowywał także tezę, żc imperium radzieckie, zgodnie z geograficznymi realiami, powinno panować nad kulą ziemską. Kartograficzny obraz świata widziany

XI