kupisiewicz dydaktyka ogólna2

146 Dydaktyka ogólna

tecznym sposobem kontroli i oceny wyników samokształcenia. Przedmiotem samodzielnej pracy ucznia z książką może być po prostu lektura, wyszukiwanie odpowiedzi na określone pytania, streszczenie poglądów jej autora, analiza tekstu ze względu na miejsce i czas akcji, styl i formy gramatyczne lub logiczne, wreszcie uczenie się na pamięć.

Do samodzielnego posługiwania się książką, podobnie jak do prowadzenia dyskusji, uczniowie muszą być odpowiednio przygotowani przez szkołę. Najważniejszymi elementami tego przygotowania są: umiejętność płynnego czytania ze zrozumieniem oraz umiejętność sporządzania notatek. Oprócz tego powinno się wyposażyć uczniów w technikę sprawnego czytania, a w jej obrębie zaznajomić z umiejętnością celowego wyboru książki oraz takimi stadiami lektury, jak:

•    wstępna orientacja (analiza tytułu i spisu rzeczy),

•    pobieżne przeglądanie,

•    lektura pogłębiona, połączona ze staranną analizą treści oraz sporządzaniem notatek.

Zaleca się, aby tej pracy towarzyszyło zaznajamianie uczniów ze sposobami posługiwania się katalogami bibliotecznymi oraz różnego rodzaju materiałami pomocniczymi, a więc słownikami, encyklopediami, rocznikami statystycznymi itd. Uczniów ostatnich klas szkoły podstawowej oraz młodzież uczęszczającą do szkół średnich należy ponadto wdrażać do systematycznej lektury prasy codziennej i wybranych periodyków. Ta bowiem lektura dostarcza im informacji o istotnym znaczeniu dla pogłębienia i rozszerzenia opanowywanego w szkole materiału, a także rozwija ich zainteresowania oraz budzi nowe potrzeby intelektualne.

5. Metody oparte na działalności praktycznej uczniów

O potrzebie posługiwania się przez uczniów metodami opartymi na działalności praktycznej pisał już J.A. Komeński. Rozróżniał on w nauczaniu myślenie, mowę i działanie, podkreślając zarazem celowość racjonalnego łączenia wiedzy z czynnościami praktycznymi. Tej idei służyły również zakładane w XVIII stuleciu w Niemczech szkoły realne, których programy obejmowały przedmioty zarówno teoretyczne, jak i praktyczne (budownictwo, górnictwo, księgowość, hodowla itp.). O ile jednak celem tego „upraktycznienia nauki” było głównie przygotowanie dzieci i młodzieży do pracy zawodowej, o tyle reforma opracowana w XIX wieku przez Pestalozziego postulowała cele wychowawcze, traktując działalność praktyczną jako istotny teren wychowania. W koncepcji tej względy wychowawcze zyskały więc przewagę nad względami gospodarczymi, co zresztą znalazło później wyraz m.in. w podjętej przez progresywistów, a zwłaszcza przez J. Deweya, przebudowie szkoły. Hasło Dewcya, by „uczyć się przez działanie”, wyznaczające czynnościom praktycznym uczniów rolę istotnego środka, umożliwiającego ich intelektualny i spo-łeczno-moralny rozwój, przyczyniło się także do wzrostu znaczenia metod praktycznych w szkolnictwie różnych typów i szczebli.

Obecnie czynności oparte na działalności praktycznej uczniów uważa się za istotny składnik tych metod pracy dydaktycznej, które służą aktywnemu poznawaniu rzeczywistości przez dzieci i młodzież. W szczególności metody praktyczne ułatwiają uczniom bezpośrednie poznawanie rzeczywistości. Ponieważ jednak tego rodzaju poznawanie nie jest możliwe bez udziału metod słownych, np. przy planowaniu określonych czynności praktycznych oraz formułowaniu uzyskanych dzięki nim wyników, przeto metody oparte na działalności praktycznej uczniów stosuje się zwykle łącznie z metodami oglądowymi i słownymi. Oczywiście proporcje między omawianymi grupami metod oraz ich układy na poszczególnych lekcjach mogą być różne, gdyż zależą m.in. od wieku uczniów, charakterystycznych właściwości przedmiotów nauczania, realizowanego celu dydaktycznego itd. Różne mogą być także same metody oparte na działalności praktycznej uczniów. Na ogół stosuje się metodę laboratoryjną oraz metodę zajęć praktycznych.

Metoda laboratoryjna polega na samodzielnym przeprowadzaniu eksperymentów przez uczniów, tzn. na stwarzaniu sztucznych warunków dla wywołania jakiegoś zjawiska po to, aby można było zbadać przyczyny, przebieg i skutki jego występowania. Stosuje się ją przede wszystkim w nauczaniu fizyki, chemii, biologii oraz geologii. Uczniowie mogą przy tym przeprowadzać eksperymenty bądź indywidualnie, bądź w grupach. Tak w pierwszym, jak i w drugim wypadku wykazują oni znacznie więcej aktywności i samodzielności aniżeli podczas pokazu, kiedy sąjedynie obserwatorami, nic zaś sprawcami określonych zjawisk i procesów.

Z metody laboratoryjnej można korzystać w sposób tradycyjny lub problemowy. W zależności od tego mamy do czynienia bądź z tradycyjną (typową), bądź problemową metodą laboratoryjną.

Istota tradycyjnej metody laboratoryjnej polega na tym, iż nauczyciel, gromadząc niezbędne pomoce naukowe oraz odpowiednio przygotowując lekcję, umożliwia uczniom wykonywanie określonych eksperymentów (doświadczeń) biologicznych, chemicznych, fizycznych i innych. Eksperymenty te może on zarazem wykorzystywać albo w tym celu, żeby na podstawie uzyskanego materiału wyprowadzać zamierzone uogólnienia, albo też dla zilustrowania w praktyce poznanych już wcześniej przez uczniów w sposób werbalny praw', zasad, reguł itd. W czasie tak prowadzonych lekcji, zwłaszcza gdy materiał uzyskany dzięki eksperymentom służy za podstawę do formułowania określonych uogólnień, uczniowie zdobywają wiadomości i umiejętności bezpośrednio, gdyż mają taki właśnie kontakt z poznawanymi fragmentami rzeczywistości. W ten sposób realizowana metoda laboratoryjna ma wiele cech wspólnych z metodami zalecanymi na początku XX stulecia przez rzeczników różnorakich odmian szkoły pracy. Na podkreślenie zasługuje zwdaszcza zgodne akcentowanie dużej roli praktycznych czynności uczniów jako środka umożliwiającego ich aktywizacje w procesie nauczania - uczenia się.

Bezpośrednie poznawanie rzeczywistości za pomocą tradycyjnej metody laboratoryjnej wymaga wprawdzie znacznie więcej czasu aniżeli po-