Obraz7 (15)

rz uniwersalnym Dobrem, tak furor objawia powiązania człowieka z siłami metafizy. czncgo Zła. Istnieje zatem dzienna i nocna - właśnie furoryczna - strona bytu ludz. kiego. Opozycja dnia i nocy określa tu nic tyle psychologiczne modalności, ile ontolo. giez na rzeczywistość ludzkiej duszy, dotyczącą zarówno życia doczesnego jak poza. grobowego:

Duchu przeklęty, po co śród parowu

Nieczułej ziemi ogień życia wzniecasz?

Blasku przeklęty, zagasłeś i znowu.

Po co mi znowu przyświecasz?

(w. 33 - 36)

To, co człowiek uczynił za życia w warunkach wolności, cała jego zbawienna lub potępieńcza zasługa, podąża za nim poza grób i określa z mocą konieczności jego zaświatowe dzieje.

Zaświat nie stanowi bynajmniej przestrzeni akosmiczncj; mieści się po niewidocznej dla cielesnego oka stronic widzialnej natury. Po zgonie człowieka jego nieśmiertelni dusza nic opuszcza miejsca, w którym bytowała docześnic, a nawet nie traci związku i materią. Obleka się na powrót w ciało demoniczne - jak na przykład w Upiorze - lub transmigruje do organizmów zwierzęcych⁵⁵ czy roślinnych, jak w Świtezi. Tym sposoben nadal uczestniczy w procesie kosmicznego życia. Wspominana tu i analizowana wcześniej ballada, wieść o zaklętych ziołach, objawia właśnie naczelni zasadę kosmicznego życia. Jak zauważyliśmy, katastrofa miasta wskazuje, że akt a po kaliptyczny poprzedza akt stwórczy, po zniszczeniu następuje stworzenie, śmieci skokowo przechodzi w życie, koniec jest początkiem. Obserwujemy mityczne praw cyklu, które sprowadza do wspólnego mianownika przeciwstawne tryby istnienia (żyd i śmierć) oraz biegunowe kategorie temporalne (początek i koniec). W tej perspektyw widzenia bytu nie ma nicości, śmierć jest agensem życia, które kulminuje i triumfuje* momencie odrodzcńczcgo kryzysu.

Powyższe analny dozwalają rozumieć wieść jako impuls do działalności poznawczą w której wyniku incydentalne, cudowne zdarzenie zostaje sprowadzone do ogólnych zasad porządkujących świat i umożliwiających jego rozumienie. Ludowe rozumienie świata odznacza się dualizmem, a uzyskane opozycje pojęciowe wypada zestawić* następującym szeregu:

1)    świat duchowy — świat materialny

2)    Bóg - Szatan

3)    ład - chaos

4)    dobro — zło

3) miłość — furor

6)    dzień — noc

7)    początek - koniec

8)    życie - śmierć

Sporządzona siatka kategorii obiecuje skuteczne porządkowanie świata poetyckie* go, jaki w okresie wileńskim wzniósł Mickiewicz na fundamencie ludowości. Aby schc* mat pojęciowy okazał się pod tym względem przydatny i odpowiednio nośny, trzeba g° uzupełnić terminologią mediacyjną, która po większej części wystąpiła już w rozważ*

niach. Tak więc opozycja 1/. ulega zniesieniu w perspektywie cudu objawiającego odpowiedniość świata ducha i materii, etosu i natury, czyli paralclizm etyczno — przyrodniczy. Cud jako hicrofania mediuje także opozycję 2/. Opozycję 4/. rozwiązuje kategoria etosu uniwersalnego; pary 61. i 7.

- cykl (temporalny). Sprzeczność 8/. rozstrzyga akt palingcnctyczny. Używając dalej, w miarę potrzeby, tych terminów, będziemy je uważać za wstępnie wyjaśnione. Ich wartość semantyczną uznajemy tymczasem za prowizoryczną, tylko orientacyjną; pełnię sensu zyskują one dopiero w relacjach systemowych.

Jak wskazano, wieść z reguły nic pochodzi od naocznego widza danych zjawisk, czyli "z pierwszej ręki". Wypowiadający wieść jest co najmniej drugim z kolei ogniwem w łańcuchu informatorów, ii sama wypowiedź należy do przynajmniej dwuclcmcnto-wego szeregu komunikatów.

Pełno jesi wieści o nocnym człowieku.

Żyją, co byli na jego pogrzebie;

Słychać, iż zginął w młodocianym wieku.

Podobno zabił sam siebie.

Teraz zapewne wieczne cierpi kary.

Bo smutnie jęczał i płomieniem buchał.

Niedawno jeden zakrysiyjan stary Obaczył go i podsłuchał.

(Upiór, w. 21 - 28)

Liczni ludzie uczestniczą w procesie ustalania materialnej prawdy i uniwersalnego sensu zdarzeń, który jest równocześnie procesem społecznej komunikacji. Już przez to samo wieść staje sie ważnym sposobem kultywowania wspólnotowej więzi³⁶. Należy zwrócić uwagę, iż komunikacja przez wieść koncentruje się na wydarzeniach wyjątkowych, katastrofalnych, wywołujących poczucie zagrożenia. W szczególności wspólnota musi się opowiedzieć wobec błyskawicowe objawionego sacrum, wobec dwuznacznej ze swej natury hicrofanii. Wieść jest podjęciem wyzwania i ryzyka: poucza sama, że wkroczenie do obszaru wyróżnionego przez sacrum można przypłacić śmiercią, lecz dopuszcza się nieustannie - co prawda tylko intencjonalnego - naruszenia tabu⁵⁷. Aby odpowiedzieć na pytanie, dlaczego opowiadacz wieści wnika w przestrzeń demonizmu, warto podążyć wskazanym przez Mickiewicza tropem "nocnego człowieka".

Oświeceniowi publicyści zwrócili uwagę na zabobon upiorowy jako szczególnie monstrualny i rozpowszechniony³⁸. Ksiądz Jan Bohomolec podaje, że społeczności prowincjonalne - zwłaszcza na Białej i Czerwonej Rusi - upatrywały w upiorze sprawcę rozmaitych wydarzeń o gwałtownym przebiegu i katastrofalnych skutkach, mordów, epidemii, profanacji świętych przybytków. "Upiory są to, według powszechnego mniemania, ciała umarłych, niejakim, iż tak rzekę, sposobem ożywione. Tc, nic czekając powszechnego zmartwychwstania, powstają z trun przed czasem, z grobów wychodzą, na domy nachodzą, ludzi, których mogą, duszą, których nic mogą pokonać pasowaniem się z nimi, mordują, krew wysysają, na ołtarze łażą, one krwawią, świece łamią i innych wiele sprośności i morderstw czynią"³⁹. Wyobrażenie demonicznej maszyny — trupiego ciała powodowanego niszczycielską energią⁶⁰- było niezbędne archaicznej świadomości

75