P1011916

do progów neolitu, mamut jest zwierzęciem kosmogonicznym, aktywnie uczestniczącym w kreacji ziemi, którą wyorało z pierwotnego błota swoimi kłami. Jako najpotężniejsze ze znanych zwierząt jest też dysponentem mocy. Okres zlodowaceń, optymalny dla mamuta, zakończył się ociepleniem klimatu, wzrostem wilgotności zabójczej dla pokrytej futrem megafauny i zmianą wysokoenergetycznej tundry na las Eurazji, co spowodowało zastąpienie w systemie ideologicznym mamuta przez inne wielkie zwierzęta parzystoko-pytne typu renifera, tura, a przede wszystkim żubra/bizona. Żubr zastąpił mamuta jako główny obiekt polowań, a także w mitycznych schematach i rytualnych działaniach.

Kolejnym zwierzęciem, z którym usiłowano związać wierzenia religijne paleoan-tropów jest niedźwiedź jaskiniowy [Ursus spaeleus], występujący do czasów kultury solutrejskiej. Kult niedźwiedzia rozpowszechniony jest wśród współczesnych arktycznych ludów zbieraczo-łowieckich w związku z rytmem przyrody i jej wiosennym odradzaniem. Zaświadczone jednak niewątpliwe dowody paleolitycznego kultu niedźwiedzia z okresu magdaleńskiego odnoszą się do jego odmiany brunatnej [Ursus arctos], występującej współcześnie z Homo sapiens fossilis i człowiekiem współczesnym. Niedźwiedź jaskiniowy był, mimo budzących respekt rozmiarów, nieszkodliwym roślinożerną, prawdopodobnie często współwystępującym w tej samej jaskini co łowcy mustierscy. Zamieszkiwał bowiem dolne części jaskiń, tam gdzie łowcy paleolityczni zwykli umieszczać spiżarnie, podczas gdy oni sami zamieszkiwali pomieszczenia bliżej wyjścia. W czasie snu zimowego był bezbronny i mógł być równie dobrze wykorzystywany jako „żywa lodówka". Jeśli pełnił rolę religijną, to być może jako zwierzę opiekuńcze.

9. Rekonstrukcjo „ołtarza niedźwiedziego" z Drachenloch

Pierwszych przesłanek istnienia kultu niedźwiedzia jaskiniowego dostarczają odkrycia Emila Bdchlera w alpejskich jaskiniach Drachenloch i Wildenmannlisloch, pochodzące z ok. 75 tys. lat p.n.e. Położone na wysokości 2500 m n.p.m. wykorzystywane były zapewne przez łowców niedźwiedzi jako bazy wypadowe. Drachenloch [niem. „Smocza Jama”] jest to jaskinia w Alpach szwajcarskich (kanton Saint Gallen), w której odnaleziono ślady przebywania neandertalskich łowców niedźwiedzi z kultury mustierskiej (ok. 75-50 tys. lat p.n.e.). Znaleziska te, razem z sąsiednimi Drachenhoetli, Wildenmannlisloch, Wildkirchli, oraz Salzofenhóhle (Austria) i jaskinią Petershfthle (Niemcy) wskazują na rozpowszechnienie kultu niedźwiedzia jaskiniowego w środkowym paleolicie.

Jak stwierdził Bachler, przejście z drugiej do trzeciej z grot jaskini Drachenloch prawie w całości wypełnione było czaszkami i kośćmi niedźwiedzi, stanowiąc oddzielony grobowiec. Odnaleziono też kamienną „skrzynię” o wymiarach 0,35 x 0,4 x 0,55 m, nakrytą ciężką płytą, pod którą widniały ślady ognia i przepalone kości niedźwiedzi. Skrzynia zawierała 7 czaszek zwróconych oczodołami w jednym kierunku (ku wyjściu z jaskini), prawdopodobnie pogrzebanych z mięsem i skórą. W innej grocie czaszki ułożono wzdłuż ściany sali, oddzielono murem długości 9 m i wysokości ok. 0,6 m i przykryto odłamkami skalnymi, tworząc niszę. W ten sposób powstała kolejna skrzynia skalna szerokości 5 metrów, kryjąca w sobie 31 goleni i kilka czaszek niedźwiedzi jaskiniowych. Jedna z czaszek miała długą kość ułożoną przed pyskiem, a przez oczodoły innej przechodziły dwie długie kości kończyn, po obu stronach zaś leżały kości goleniowe; każda z kości pochodziła z innego niedźwiedzia. 50 cm od wyjścia z jaskini pod kamiennym murem spoczywał cały szkielet niedźwiedzia, z pokruszoną i przedziurawioną czaszką. W jaskini Petershóhle koło Norymbergi K. Hormann odkrył analogiczne znaleziska w postaci ułożonych w niszach jaskini pięciu czaszek i kości łapy. Inne stanowisko o tych samych cechach pochodziło z Drachenhóhle w Austrii, a w Wildenmannlisloch Bachler znalazł wiele czaszek niedźwiedzi bez dolnych szczęk, z ułożonymi między nimi długimi kośćmi.

Znaleziska te interpretuje się jako pozostałość ceremonii ofiarnych, w których nienaruszone kości długie i czaszki zwierzyny układano na platformach, aby duch czy bóstwo typu Pana Dzikiej Zwierzyny mogło otrzymać najsmaczniejsze kąski (mózg i szpik kostny), a następnie dokonać rezurekcji ofiary wraz z całą przyrodą, tym samym wymuszając nadejście wiosny. Skrzynki są więc grobami upolowanych bądź ofiarowanych niedźwiedzi, które miały umożliwić zwierzęciu reinkarnację w postaci powrotu odesłanego do Władcy Zwierzyny ducha i obrośnięcia nietkniętego kośćca nowym mięsem. Inaczej interpretują te znaleziska F. E. Koby i A. Leroi-Gourhan, uznając je za najzupełniej przypadkowo ułożone szczątki naturalnie zmarłych niedźwiedzi jaskiniowych, podając za przykład znaleziony przez siebie w Saone-et-Loire powstały niewątpliwie w sposób naturalny krąg czaszek¹¹³. Tym niemniej Bachler twierdził, że Drachenloch nigdy nie było zamieszkiwane przez niedźwiedzie, jedynie wykorzystane przez łowców niedźwiedzi.

¹¹³ „Niemal wszystkie szczątki kostne niedźwiedzi są przesłonięte płytami, to znaczy, że każdą warstwę kości dzieli od następnej okres, kiedy nawarstwienia sypkich osadów były słabe i kiedy narastanie gruzu stałego przeważało nad osadzaniem się glin. [...] W pobliżu wgłębień skalnych nagromadzone płytki mają tendencję do przemieszczania się pod naporem materiałów pochodzących z zewnątrz i powoli przesuwających się ku ścianom. Część płytek przyjmuje położenie prawie pionowe tworząc wraz z innymi przykrywającymi je płytkami o położeniu mniej lub bardziej poziomym, małe «skrzynki»”. A. L e r o i --Gourhan, Religie prehistoryczne, s. 30.

199