P1080664

20

obok i wbrew nauce¹ otoczona przepisową celebrą także u ludzi wykształconych, zawdzięczała to czułemu mecenatowi społeczeństwa klasowego, którego stanowiła potężną podporę, Ale literatura, która przedstawia najpełniejszy chyba obraz zainteresowań epoki, może posłużyć dowód, jak zwietrzała treść wierzeń religijnych. W literaturze wyzwolonej od klerykalizmu, jeśli się zjawia słowo Bóg, towarzyszy mu zwykle dyskretne zastrzeżenie: „jeżeli jest'¹. Chyba, że figuruje jako zdawkowa danina tradycji, rekwizyt pojęciowy lub ozdobnik retoryczny.

Irracjonalizm i mistycyzm schyłku XIX wieku zajęły w umysłach ludzi wykształconych miejsce opróżnione przez zbyt naiwny już w świetle nowoczesnej nauki zespół wierzeń religijnych. Nie wynikały one w sposób naturalny z całokształtu wiedzy o świecie swojej epoki, przeciwnie, stawały w pqprzek niej, toteż programowo osłabiały znaczenie nauki korzystając z jej szczelki.

Można było podając w wątpliwość wiele naukowych twierdzeń szerzyć nieufność do nauki, ale nie można już było przeciwstawić żadnego innego konkretnego modelu świata, nie można było kazać ludziom wykształconym wracać do ludowego zabobonu, dogmatu religijnego lub fantastycznych tłumaczeń świata. Przynajmniej nie można było tego zrobić w sposób bezpośredni. Autorytet nauki był tak wielki, że nawet mistycyzm czuł potrzebę zapewnienia sobie jej osłony. „Mistycyzm dzisiejszy w sztuce — tłumaczy się czołowy krytyk modemy — stracił swój dawny ascetyczny, religijny, odrywający od ziemi charakter — i stał się naukowym raczej⁴². Ale jaką treść przemyca się pod tą osłoną, wyjaśni nam później: „rozmaite przeczucia, przepowiednie, czary, nadnaturalności i cudowności romantyków, a zwłaszcza skrajnych mistyków romantycznych, nie są wcale widmami jedynie ich wyobraźni, lecz przeciwnie, dowodem wielkiej intuicyjnej ich potęgi w odczuwaniu faktów, które nauka dziś stwierdzać poczyna¹'^l1. Cytat ten ilustruje chwyt propagatorów schyłkowej metafizyki. Nie przyznając się do naiwności przezwyciężonych wierzeń, starano się zrehabilitować ich metafizyczny ładunek. Szermowano pojęciami wieczność, dziwność, tajemnica, nie próbując sprecyzować treści tych pojęć, ale sugerując eh związek z irracjonalnym lub nawet fideistycznym porządkiem świata.

Tendencje takie wyznaczały charakter i kształt autystyczny słu-

1

Z. Przesmycki we Wstępie dto Wyboru pism drarmarycr?»yck. M. Mae-tettack¹, Warsa¹wa 1SSŁ.

2

i bid.