P1680554

a)    przepisów Konstytucji (art. 8),

b)    przepisów innych ustaw,

c)    przepisów ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych (art. 87 § 1 oraz 9 Konstytucji),

d)    przepisów rozporządzeń wydanych na podstawie wyraźnego ustawowego upoważnienia i w jego granicach, spełniających rygory określone w art. 92 Konstytucji,

e)    innych źródeł wymienionych w ustawowym opisie czynu zabronionego, jeżeli jest to niezbędne dla ustalenia zakresu ustawowego zakazu.

Zgodnie z art. 42 § 1 wymóg ustawowego zakazu odnosi się do czy -n u. Tego pojęcia Konstytucja nie określa bliżej. Należy tu jednak wskazać, że wiążąca Polskę Europejska Konwencja Praw Człowieka stwierdza w art. 7 ust. 1, że czyn polega "na działaniu lub zaniechaniu działania". Podobnie o "działaniu i zaniechaniu" mowa jest w art. 15 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Takie rozumienie czynu występuje w kodeksie karnym. Kodeks w art. 115 § 1 określa czyn jako "zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej"¹⁰. Na postacie czynu polegające na działaniu lub zaniechaniu wskazuje art. 6 k.k., a art. 2 k.k. wyraźnie wskazuje, że również przestępstwo skutkowe może być popełnione przez zaniechanie. Z pojęciem zaniechania kodeks zawsze wiąże obowiązek określonego zachowania. Obowiązek ten w odniesieniu do przestępstw tzw. formalnych z zaniechania wynikać będzie z samego opisu ustawowych znamion czynu, w odniesieniu zaś do przestępstw skutkowych - zgodnie z art. 2 k.k. - dotyczyć będzie tylko tego "na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi". Należy podkreślić, że art. 2 k.k. mówi nie o obowiązku ustawowym, lecz o szczególnym obowiązku prawnym, przez co występuje tu odesłanie również do źródeł pozaustawowych.

Art. 42 § 1 Konstytucji uzupełnia zasadę nullum crimen sine lege elementem temporalnym. Wymóg, aby ustawa zabraniająca czynu pod groźbą kary była "obowiązująca w czasie jego popełnienia" podkreśla, że chodzi tu o lexanterior. Zgodnie z art. 88 ust. 1 Konstytucji warunkiem "obowiązywania" ustawy, a więc "wejścia w życie" jest jej ogłoszenie. Zasady i tryb ogłoszenia ustaw, aktów normatywnych i umów międzynarodowych określa ustawa (art. 88 ust. 2 i 3 Konstytucji). Ustawa nieogłoszona w należytym trybie nie jest jeszcze "obowiązująca" w czasie, w którym czyn popełniono. W orzecznictwie Sądu Najwyższego trafnie zwracano uwagę, że o obowiązywaniu ustawy "w czasie popełnienia czynu" nie może decydować element li tylko formalny, wynikający z daty umieszczonej w organie promulgacyjnym, lecz rzeczywista data wydania organu promulgacyjnego, a więc ta data, od której adresat normy mógł realnie zapoznać się z obowiązującym zakazem^{1 2}. Element

27

1

¹⁰    Należy odrzucić uproszczoną i arbitralną krytykę monistycznego ujmowania czynu wyrażoną w "Komentarzu" K. Buchały i A. Zolla, jw., s. 16-17.

2

   Por. zwłaszcza wyrok składu 7 sędziów z 20 IX 1991, II KRN 154/91 - OSNKW nr 1-2/1992, poz. 3, a także wyrok z 27 IX 1990, V KRN 109/90 - OSNKW nr 4-6/1991, poz. 29 oraz wyrok składu 7 sędziów z 17 X 1991, II KRN 274/91 - OSNKW nr 3-4/1992, poz. 19.