Salomonowicz (7)

kawszy i najbujniejszy w rozwoju europejskiego ruchu humanitarnego. Okres drugi, od śmierci Woltera po początki rewolucji francuskiej (1778-1791), w którym to okresie dokonano po różnych działaniach podsumowania zdobyczy myśli humanitarnej, jak i przystąpiono nade wszystko do ich realizacji w praktyce”. W tym drugim okresie zanotować można dwa nowe zjawiska, a mianowicie z jednej strony zradykali-zowanie się pewnego kierunku myśli humanitarnej, a z drugiej strony coraz powszechniejsze (aż po pierwsze lala XIX w.) przejmowanie koncepcji i idei humanitarnych przez uniwersytecką naukę prawa, co najwcześniej nastąpiło w krajach, w których panował oświecony absolutyzm (jak kraje habsburskie, Prusy, niektóre terytoria włoskie)²⁷. Wśród tekstów, które świadczyły o wielkim rezonansie poglądów humanitarnych, już w latach sześćdziesiątych wymienić należy dokument niezwykły, jakim była tak zwana Instrukcja Katarzyny II z 1707 r. wydana dla komisji kodyfikacyjnej, która iniata przygotować nowy rosyjski /biot praw²'. Instrukcja Katarzyny II była swego rodzaju planem owej projektowanej kodyfikacji (która nigdy nie została opracowana) i zasługuje i>a uwagę z lego względu, iż caryca Katarzyna II oparta swe uwagi o konieczności reformy prawa karnego ściśle na poglądach Bcccarii, Monteskiusza i Woltera. Tekst ten byl „...w istocie inteligentną kompilacją poglądów dwóch nade wszystko wielkich powag wieku oświecenia: Monteskiusza i Beccarii²⁵". Instrukcja Katarzyny II, napisana bardziej ze Względów imelektualno-propagandowych niż dla rzeczywistej realizacji głoszonych haseł, świadczyła w każdym razie o dotarciu wpływów humanitarnych do Moskwy i Petersburga, a w Europie przyczyniła się do popularyzacji idei reformy.

Wracając jeszcze do Francji lal sześćdziesiątych należy podkreślić i to, że poszczególne tomy' Encyklopedii w swych rozmaitych hastach rozpowszechniały dorobek humanitarysiów Filozof Denis Diderot byl jednym z najwcześniejszych przeciwników szafowania karą śmierci, na której miejsce (w 1755 r.) proponował karę pozbawienia wolności- Ogólnie Encyklopedia wyrażała w kwestiach prawa karnego poglądy Monteskiusza. W latach siedemdziesiątych w szranki przeciw obowiązującemu prawu karnemu wystąpili we Francji liczni adwokaci, a nawet i pierwsi przedstawiciele sądownictwa. W Europie poza Francją i Wiochami na szczególną uwagę zasługiwała Anglia oraz kraje niemieckie, a zwłaszcza Austria. W Anglii już w latach sześćdziesiątych poglądy Monteskiusza,

"^u Por. S. Satmonowicz, llrissol de Wnmdle jako hwmnilarjsla młodość Rriuot w służbie ideałów Wieku Amulet, Wick Oświecenia. -1: 1984, s. 123-148.

^v Por. K. H. Oslcrloh, Joseph sum Sannenfels nnd die ósterreichisełu Refontibewegung im ZeiUtller des anfgeklarlen Almlutisinus, Lubeck-Hambtirg 1970.

Por. S. Salmonowicz, Prawo karne..., s. 248-254.

” Ibid., s. 251

Beccarii i Woltera były szeroko propagowane⁵⁰, a działający u schyłku wieku głośny angielski filozof prawa Jeremy Bentham został nawet określony terminem „angielskiego Beccarii”, którego poglądy w niejednym rozwinął, kładąc nacisk na utylitaryzm, a nie humanitaryzm w podejściu do spraw prawa karnego. Szczególną jednak rolę dla całej Europy odegrał inny angielski humanitarysta, John Howard,, który przeszedł do historii jako rzecznik stworzenia systemu więziennictwa mającego realizować zasadę poprawy przestępcy, czyniąc z kary pozbawienia wolności główną karę w katalogu kar⁵'. Wraz z działalnością Howarda powstawały pierwsze założenia penitencjarystyki jako nauki. Uwagi

0    wczesnych humanitarystach niemieckich rozpocząć należy od przypomnienia, iż Fryderyk Wielki nie tylko zainaugurował (w wąskich jednak granicach) politykę humanitarnej represji karnej w Prusach, ale

1    w jednej ze swych rozpraw, w 1748 r. pt. Dissertaiion sur les raisons a eta-blir ou d'abroger les lois przejął wiele z poglądów Monteskiusza, uznając konieczność stworzenia jasnej i precyzyjnej kodyfikacji prawa karnego, a zarazem podkreślając konieczność nie tylko karania, ale i zapobiegania przestępstwom przez odpowiednią politykę społeczną. Co do kary śmierci król pruski przyjmował konieczność jej istnienia, jednakże stosował szeroko praktykę ułaskawiania osób skazanych na śmierć przez sądy. Wypowiedział się także jako zwolennik tolerancji światopoglądowej (jeżeli nie dotyczyła polityki), za ograniczeniem ścigania przestępstw przeciw religii³². Wkrótce potem rozpoczął jako profesor prawa karnego w Lipsku swoją działalność czołowy niemiecki humanitarysta, Karl F. Hommel (1722-1781), któremu nadano przydomek „niemieckiego Beccarii". Już. wcześniej głosił konieczność zniesienia przestarzałych ustaw, złagodzenia kar, wprowadzenia proporcjonalności między zbrodnią a karą”. W 1778 r. ogłosił własne tłumaczenie dzieła Beccarii ze

⁵⁰ Krajem ówcześnie słynącym z surowości wymiaru sprawiedliwości była Anglia. Liczni angielscy humanitaryśd podejmowali próby reformy prawa karnego, wpływania na praktykę sądów, ale bez większych sukcesów. Wspomnieć tu można Wiliama Edena (1745—1814), Samuela Romilly (1757—1R18). jak i wybitnego doktrynera utylitaryzmu Jeremy Benthama (1740-1832). Na praktykę sądów angielskich wywarł wpływ swymi poglądami znakomity prawnik William Blackstone (1725-1780), autor dzieła Commen-taries on the Laws of Eng/and (1765-1769). Por. ogólnie wybór źródeł J. Healh, Eighietmlh Cenlury Penal Tkeoiy, Oxford 1963 i monumentalne dzieło L. Radzinowicza, A History of F.ngUsh Criminal liiw and its Adminislration from 1750, vol. I, London 1948.

³¹ Por. J. I loward, State of prisons m Englund and Walet, London 1777.

⁵⁵ Por W. Ogris, Eńedńch der Grotu und das Recki, [w:] Friedrich der Grotu m semer Zeit, Hrsg. O. Hauser, Kóln-Wien 1987, s. 47-92.

⁵³ Czynił to w swym dziele przygotowanym jeszcze bez znajomości poglądów Beccarii, ale ogłoszonym dopiero w 1784 r. pi. Philosophische Ge.danken iiber das Kriminalrechl. Por. o Hommlu D. Janicka, Komentarze K. F. Hommla do traktatu Beccarii. Przyczynek do hislońi literatury prawa karnego wieku Oświecenia, [w:] Cesare Beccaria (1738-1794) reformator prawa karnego..., s. 33-57. Por. także M. A. Cattaneo, Karl Ferdinand Hommel, il Becca-