skanowanie0005 (177)

48 Anna Burzyńska

ści konstrukcji pojęciowych, zaspokajających przede wszystkim j)oznawcze^p£l>^ijehi3tóFGÓ3a^ wszystko to powodowało zniechęcenie do teorii spod znaku strukturalizmu. Kryzys w wiedzy o literaturze nasilił się wraz z ekspansją wspomnianej narrato-logii francuskiej - ujawniły się wówczas bardzo wyraźnie rzeczywiste aspiracje badaczy opowiadań, a także utopijność ich dążeń - zwłaszcza złudność marzenia o stworzeniu uniwersalnej gramatyki literatury. Teoria zdawała się niemal całkowicie zdominowywać swój przedmiot, pogrążając badania literackie w narcystycznym samozachwycie. Strukturalizm, który miał być mocną reakcją na pozytywizm, okazał się w gruncie rzeczy powrotem do ideałów pozytywistycznych — zwłaszcza w swoim dążeniu do poszukiwania praw rządzących literaturą i w odwrocie od konkretnego dzieła literackiego. Dlatego właśnie po 1966 roku, u szczytu strukturalizmu, pytania o kondycję dyscypliny badań literackich i - rzecz jasna - o status teorii literatury okazały się znów bardzo ważne, a teoretycy (w szczególności francuscy i amerykańscy) stanęli przed potężnym dylematem - czy w ogóle nadal uprawiać teorię literatury, a jeśli tak, to jak właściwie rozumieć jej zadania? Na długie lata na plan pierwszy w badaniach literackich wysunęła się więc ponownie refleksja metateoretyczna i najważniejsze stały się problemy miejsca teorii w ramach wiedzy o literaturze, jej statusu bytowego i poznawczego, oraz jej granic i możliwości.

Okres ten nazywa się od pewnego czasu mianem przełomu poststrukturalistycznego, zaś uprawiany wówczas typ refleksji teoretycznej — teorią ponowoczesną (podkreślając także w ten sposób jej silne związki z filozofią ponowoczesną, pojmowaną najogólniej jako krytyka zachodniej tradycji metafizycznej i światopoglądu oświeceniowego, tworzących fundamenty nowoczesnego modelu wiedzy)¹. Poststrukturalizm porównuje się też często do przełomii antypozyty wistycznego, a nawet - określa się go czasami po prostu „przełomem antypozytywistycz-nym lat 60.” O ile jednak stawką przełomu antypozyty wistycznego było, jak już wiemy, oddzielenie się humanistyki od nauk przyrodniczych, o tyle literaturoznawcy biorący udział w meta-teoretycznych debatach poststrukturalizmu musieli - z oczywistych względów - podjąć jeszcze inne problemy. I o ile w przypadku przełomu antypozytywistycznego bardzo silnej krytyce podlegały przede wszystkim genetystyczne i deterministyczne obciążenia literaturoznawstwa, o tyle w przypadku przełomu poststrukturalistycznego szło przede wszystkim o ograniczenie wpływów scjentyzmu rodem z lingwistyki ogólnej. Post-strukturalizm przyjął ostatecznie postawę krytyczną nie tylko wobec samego strukturalizmu, lecz wobec całej nowoczesnej tradycji myślowej, a także wobec jej źródeł tkwiących w pla-tonizmie. Tradycja ta w końcu lat 60. wielu filozofom zaczęła kojarzyć się z postawami bardzo niepożądanymi: z reprezenta-cjonizmem², esencjalizmem i fundamentalizmem epistemolo-gicznym<^Na gruncie literaturoznawstwa najważniejszymi zagadnieniami pódjętymrprzez ij%śl poststrukturalistyczną stały śie zatemkw^tie^tatusu fontofogicznego i epistemologicznego) wiedzy o literaturze, teorii literatury i teorii interpretacji, zaś jednym z jej głównych dokonań okazała się analiza pojęciowych fundamentów i wzorców racjonalności, w których wszystkie te dyscypliny znajdowały do tej pory ugruntowanie. Poststruktura-liżm zmierzać miah więc Ostatecznie ku radykalnej przemianie całego paradygmatu refleksji humanistycznej i literaturoznawstwa. Sprowokowany przez ortodoksyjny strukturalizm, był jego jednoczesną krytyką, kontynuacją i radykalizacją, a zarazem - procesem rozpracowywania i przewartościowywania tradycji nowoczesnej.

1

Do grona filozofów ponowoczesnych zalicza się przede wszystkim Jacques’a Derridę, Jean-Franęois Lyotarda, Michela Foucault, Zygmunta Baumana, Richarda Rorty’ego. Termin „ponowoczesność” został wprowadzony przez Z. Baumana dla uniknięcia utożsamiania filozofii ponowoczesnej (post-modemy) z postmodernizmem jako nurtem artystyczno-kulturowym.

2

Na temat reprezentacjonizmu (i antyreprezentacjonizmu) we współczesnej myśli humanistycznej zob. zwłaszcza krótki szkic R. Rorty’ego: Wprowadzenie: Antyreprezentacjonizm, etnocentryzm i liberalizm, w: tenże, Obiektywność, relatywizm i prawda. Pisma filozoficzne, 1.1, przeł. J. Margański, Warszawa 1999.