skanowanie0036 (11)

ducha” — zanotował w Raptularzu (DW VI 125), a w brulionie listu z 12 stycznia 1846 do Zygmunta Krasińskiego pisał: „wpadłem na jedyną figurę historyczną, która mi stanąć mogła i zasłoniwszy moje biedne j a ustami swemi, wygadać wszystko, co przeczuwam... Obrałem Księdza Marka, a nie obrałem, ale raczej jak w upojeniu napisałem dramat” (DW VI 129).

Ksiądz Marek jest więc jakby historycznym upostaciowaniem własnej osoby, takiej jak ukazał ją poeta w Tak mi Boże dopomóż. Historia — wedle tamtej zapowiedzi — jako rewelacja prawdy i dzieło realizowane przez wielką indywidualność, człowieka łączącego w sobie świętość wiary i prostoty. Jako ciąg klęsk i zwycięstw, prowadzona przez nieśmiertelnego i jakoś osobowego, i jakoś własnego ducha. Objawiona przez ,ja” Słowackiego, ustami i losami księdza Marka.

Nie było oczywiście sprawą prostą takie wpisanie siebie w postać legendowego bohatera niedawnej historii. Szczególnie w gatunku dramatycznym, w którym postaci bohaterów muszą być zdecydowanie określone, ukazywane w dynamicznym związku z innymi osobami. Ksiądz Marek Jandołowicz, choćby najbardziej fantazyjnie ukazany, to nie Słowacki. Toteż o duchowym pokrewieństwie autora z bohaterem dowiadujemy się nie bezpośrednio z dramatu lecz z tekstów odrębnych, z raptularza i z prywatnego listu.

Szło przecież, jak z tych notatek można mniemać, o wyraziste, czytelne wpisanie siebie, własnego ducha, w wiodących bohaterów dramatu. Toteż bardziej dosłownie takie przeniknięcie osoby autora w postać literacką ukaże się w Samuelu Zborowskim, gdy w pewnym momencie monologujący szatan-adwokat zostanie określony mianem „JA”. W innych późnych dramatach Słowacki wprowadzi chóry, „chorusy”, przejmujące rolę odautorskiej dygresji i komentarza, nieistniejące wcześniej w jego twórczości. A potem, w latach ostatnich, w ogóle porzuci dramat na rzecz form, w których granice między ekspresją własnego „ja” a bohaterem, narratorem czy podmiotem lirycznym mogą być swobodnie zacierane.

Wróćmy do Księdza Marka. Był to dramat profetyczny, a charakterystyczną cechą profecji Słowackiego było mocne osadzanie jej w przeszłości, objawienie wyrażało się przez reinterpretację tego, co było, co powszechnie znane. W Księdzu Marku takim punktem odniesienia była niedawna historia i romantyczna legenda konfederacji barskiej — od dawna przewartościowana. Poeta wprowadził tu barską konfederację w mistyczny porządek historii. Wszystko co się działo w broniącym się przed Rosjanami Barze, ukazał jako przejaw mocy ducha, zmierzającego nocną i „krwią zbryzganą” drogą ku niebiosom. Księdza Marka, ducha wielkiego, przywódcy i rewelatora, który prorokuje, egzaltuje świat własną mocą wewnętrzną, w tej egzaltacji i męczeństwie ginie.

Historyczny ksiądz Marek, Jandołowicz:

męczeńskiej śmierci nie poniósł. Bar zaś upadł, ponieważ niemal nie ufortyfikowane miasteczko, bronione przez zbieraną drużynę konfederacką zdobyte zostało od jednego zamachu przez oddział}' armii regularnej [...] aresztowano prowodyrów, m.in. ks. Marka, szlachtę rozbrojoną puszczano po podpisaniu rewersu lojalności. Tak było w historii, ale dla Słowackiego, który dociekał prawdy ukrytej pod zewnętrznymi faktami, prosty rachunek sił militarnych był nie tylko zbyt banalny, był wręcz nieprawdziwy. Gdyż prawdy dochodzi się natchnieniem, poprzez wizyjną rewelację, potem dopiero przez rozum obrabia. Najpierw się wie, czym był dla dziejów przeszłych i przyszłych Polski epizod zdobycia Baru, najpierw się wie, że prorok powstał tam i upadł wieszcząc przyszłość, potem dopiero rozum powinien dopasować tę wiedzę pełną i niewzruszoną do niepewnej wieloznaczności faktów i przekazów. [...] historia przemawia znakami, domaga się rewelacji — realizacji.¹

W jaki sposób kreacja bohatera wpłynęła na obraz historii w Księdzu Marku ? Przede wszystkim — wyeksponowanie męczeńskiej świętości jego osoby wymagało stworzenia odpowiedniego tła, odpowiednich kontrbo-haterów. Mimo że Słowacki wybrał jako temat zdobycie Baru przez Rosjan, rzeczywistymi kontrpartnerami księdza są nie Moskale, lecz Polacy; u początku utworu magnaci i hierarchia kościelna, potem — pełni namiętności, wewnętrznie sprzeczni żydówka Judyta i „chudeusz” Kosakowski. Konflikt „domowy” bardziej dynamizuje akcję, bardziej jest dramatyczny, niż przeciwstawienie obrońca ojczyzny : najeźdźca. Moskale u bram (dziwnie zresztą nieporadni) — a tu niesnaski we własnym obozie i zdrada Judyty; to przez nią (znów wbrew prawdzie historii) Bar został zdobyty przez wroga.

Barska konfederacja została pokazana w dramacie Słowackiego, zgodnie z romantyczną legendą, jako zryw ku obronie ojczyzny przed Rosjanami. Dość jednostronnie — a i ten zryw i świadomość barszczan Słowacki ustylizował w duchu rozpaczy pokolenia polistopadowego. Regimentarz Pułaski mówi (a dzieje się to w 1768 r., w wolnym przecież jeszcze kraju):

371

1

S. Treugutt, Książę Niezłomny na marach Baru, w: Przemiany, op. cit., s. 196, 207.