17325 lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej4

Ale w ówczesnych warunkach istotny był - wybór tradycji, a raczej określonych jej wątków, użytecznych dla zbiorowej świadomości. Przeciwstawianie tradycji potrzebie postępu uważał za szkodliwe, a właśnie w imię obrony tradycji występowali wówczas przeciwnicy nowych prądów w nauce, cywilizacji i życiu społecznym. W takich wypadkach tradycja odgrywała rolę „tarczy”, poza którą „chowa się wszelka apatia i ospalstwo”.^{1 2 3}

Taką postawę wobec tradycji - jako fałszywą i szkodliwą - odrzucał. Podobnie „tradycje rodowe”, które utrwalają społeczne podziały i nieuzasadnione mniemanie o wyższości jednych nad drugimi, czy „tradycje historyczne”, które - jak pisał - „mogą być źródłem wcale nieuzasadnionych pretensji, nienawiści i nieszczęść”. W imię tradycji można, jak sądził, rozwijać cywilizację i budować postęp, a również - utrwalać zastój i zacofanie. W astronomii - pisał - istnieją dwie tradycje: ptolemeuszowska i kopernikowska. Jedną powinno się zwalczać, drugą - upowszechniać. Trzeba więc postępować w myśl zasady „podtrzymywania dobrych, a usuwania złych tradycji”.*⁶ Do pierwszych zaliczał tradycję rozwoju nauki i powszechnej oświaty, odkryć i twórczej myśli, dobrej pracy i organizacji, tworzenia i realizowania zdrowych zasad współżycia społecznego. Radził więc, by w kalendarzu narodowej pamięci wpisać na pierwszym miejscu rocznice założenia uniwersytetów czy Komisji Edukacji Narodowej, a w szeregu bohaterów, których naród „ubóstwia”, postawić naprzód uczonych, wynalazców, działaczy, filantropów.¹'!

Był więc Prus wyznawcą i zwolennikiem określonej tradycji, takiej, która ludziom „zrezygnowanym wobec konieczności” może być najbardziej przydatna i zdoła uformować nowy kształt świadomości zbiorowej. Tę tradycję zalecał poznawać i rozumieć. Bo rozumne korzystanie z dorobku dobrych tradycji jest podstawą prawdziwego postępu.

Czy jednak była to jedyna tradycja, którą uważał za cenną i czy w taki chłodny, rzeczowy, „rachunkowy”, rzec można, sposób ją pojmował? , <

W nielicznych tekstach publicystycznych dochodzi również do głosu, wypowiadany z niejednakową siłą, uczuciowy związek z inną tradycją, tą, którą żyło jego pokolenie i która przywoływała świat dzieciństwa, domu rodzinnego, szczęśliwą, choć nieraz, jak u Prusa, trudną przeszłość, oddzieloną od teraźniejszości konsekwencjami wydarzeń 1863 roku.

Oto wspomnienie wigilii, spędzonej w dzieciństwie w gronie rodzinnym, z wyraźnie po latach odczuwaną atmosferą oczekiwania na przybycie brata, studenta Uniwersytetu Kijowskiego, beztroskiej zabawy, śpiewów, wzajemnej serdeczności. Ale potem - czytamy dalej - „zmieniły się czasy”.

Zamiast domów własnych, mieliśmy o tej porze troskę o zapłatę za mieszkanie w cudzych („.J. Przeżyliśmy też kilka uroczystości, po których miej podpisany zaczai siwieć a inni otyiieli.¹*

I dziś uczestnicy tamtych wigilii wspominają bezpowrotnie minioną przeszłość ze ściśniętym z żalu i wzruszenia gardłem.

Tę granicę między bezpowrotnie minioną przeszłością a dniem dzisiejszym ukazał również wyraźnie w Kartkach z podróży do Puław z roku 1878. Inny tu stosunek do historii i jej materialnych świadectw niż w przytaczanej relacji z podróży do Krakowa. Bo tutaj, jak widać, autor uczył się poznawać historię, rozumieć wymowę starych budowli, ich ornamentów, napisów. 1 tu też zrozumiał, gdy obca ręka brutalnie je zniszczyła, związek starego kamienia, drzew, grot - z historią.

Chodząc po starym, przywołującym tyle wspomnień utraconego dzieciństwa, parku puławskim porównuje dzisiejszy wygląd jego zabytków z tym, jaki zapamiętał z dawnych lat. Oto Świątynia Sybilli. .Jeszcze przed dziesięcioma laty” nad jej drzwiami był napis: „Przeszłość - przyszłości”, „z którego i śladu nie zostało”. W jej dolnej części „złożono resztki gruzów, które niegdyś Domek Gotycki zdobiły”, wychodzi się stamtąd „z głębokim smutkiem”. Z pieczołowitą dokładnością opisuje Domek Gotycki, posiłkując się książką Izabeli Czartoryskiej Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach (1828). Ten obiekt był dla niego przed laty żywą lekcją historii: „kto by obszedł oryginalny ten domek i dowiadywał by się bliższych rzeczy o wspomnianych osobach lub miejscach, niewątpliwie lepiej nauczył by się historii aniżeli z kursów gimnazjalnych". Ten historyczny budynek został zdewastowany, a przed dziesięciu łaty utracił nawet zewnętrzne ozdoby:

Wydarto je, pogruchotano i wyrzucono jak śmiecie: lawę wezuwiuszową, starorzymskie dzbany, cegły z Bastylii, kawałki skały Tarpejskiej, nagrobek Adama Kochanowskiego, kule spod Wiednia, Raszyna et caetera.^{4 5}

Te smutne refleksje przywołują zarówno fragment niedawnej historii, jak i wspomnienie „utraconego raju” sierocego dzieciństwa.

Chyba również w tej aurze wspomnień i młodzieńczych doświadczeń trzeba widzieć pewne upodobania literackie Prusa, jego stosunek do literatury minionej epoki, do niektórych szczególnie twórców i utworów. Chociaż w roku 1876 poparł surową ocenę polskiego romantyzmu, z jaką wystąpił ks. Franciszek Krupiński,⁶ umiał ocenić prawdziwą wielkość tej epoki. Znane są jego niemal

1

   Korespondencja z Warszawy, „Kraj” 1885, nr 8 (Kroniki, t. 8, Warszawa 1959, s, 262).

2

   Kronika tygodniowa, „Kurier Codzienny” 1888, nr 166 (Kroniki, l. II, Warszawa 1961, s. 164-165).

3

   Por. np. Kronika tygodniowa, „Tygodnik Ilustrowany" 1909, nr 46 (Kroniki, t. 20, Warszawa 1970, s. 154).

4

   Kronika tygodniowa, „Kurier Warszawski” 1879, nr 290 (Kroniki, t. 4, Warszawa 1935, s. 214—216).

5

   Kartki z podróży [Puławy], w: B. Prus Pisma, t. 28, Warszawa 1950, s. 47-50.

6

   Ołoiny artykuł F. Krupińskiego Romantyzm i Jego skutki ukazał się w „Ateneum” 1876, I. 2. Prus wypowiedział się na ten temat w Kronice tygodniowej, „Kurier Warszawski” 1876, nr 98/99 (Kroniki, t. 2, Warszawa 1953, s. 356-357).