74234 lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej1

STANISŁAW FITA

NA DRODZE DO LALKI: HISTORIA I TRADYCJA W TWÓRCZOŚCI BOLESŁAWA PRUSA

Temat sformułowany w tytule, a związany z wcześniejszym okresem twórczości Bolesława Prusa, może wydawać się nieco dziwny, a nawet świadczyć o miernej raczej znajomości poglądów i wypowiedzi pisarza.

Nieraz przecież surowo oceniał on bezkrytyczne zapatrzenie sporej części polskiego społeczeństwa w przeszłość, nieusprawiedliwione sentymenty, nadwrażliwość uczuciową w odniesieniu do wszystkiego, co dotyczy historii, chorobliwe upodobanie w świętowaniu rocznic głośnych wydarzeń (zwłaszcza militarnych!), pochylanie się z przesadną troską nad walącymi się ruinami, przy jednoczesnej obojętności wobec rzucających się w oczy niedostatków otaczającej rzeczywistości.

I chociaż - jak sam przyznawał — nie mógł „bez głębokiego wzruszenia [...] patrzeć na ruiny dawnych zabytków” i nieraz wpatrywał się w nie całymi godzinami, nie mógł również bez smutku a nawet irytacji patrzeć na sąsiadujące z nimi „dziurawe dachy”, „walące się budynki”, „nagie dzieci, zdziczałe, brodzące po błocie”. I wówczas myślał: „ gdybym miał pieniądze, przede wszystkim zajął bym się odzianiem nagich, podparciem budynków i wybrukowaniem ulic, choćby nawet kamieniami z «owych ruin»”. Gdyż — pisał - źle jest, „gdy potomstwo jest już tak niedołężne, że swoich łachmanów nie umie połatać ojcowską purpurą...”.¹

W świetle takich ■wypowiedzi nie dziwią więc przewrotnie rzeczowe informacje Prusa o najbardziej szacownych, otoczonych ogólnonarodową czcią, zabytkach Krakowa. Pojechał tam po raz pierwszy jako dziennikarz „Kuriera Warszawskiego” w roku 1877. W jego relacji nie czuje się ani przez moment wzruszenia na widok zebranych w jeden zespół miejski świadectw świetności dawnej Polski, ani też głębszej refleksji nad przemijalnością dziejów, która towarzyszyła tylu jego rówieśnikom i poprzednikom, gdy przybywali z innych stron kraju do dawnej stolicy. Owszem, pisze:

| Kronika tygodniowa, „Nowiny” 1883, nr 14. Przedr. B. Brus Kroniki. Oprać. Z. Szweykow-ski, t. 6, Warszawa 1957, s. 10-11.