20170 PC060312

202 Tomasz z Akwinu

chociaż należą do tego samego gatunku ludzkiego, są czymś różnym numerycznie. Natomiast inne różnią się gatunkowo, lecz rodzajowo są tym samym, np. człowiek i osioł należą do rodzaju zwierząt; jeszcze inne różnią się rodzajowo, a są tym samym jedynie ze względu na podobieństwo, tak jak substancja i ilość, które nie należą do wspólnego rodzaju, lecz zgadzają się ze sobą dzięki podobieństwu, czyli dzięki temu, że są bytami. Byt zaś nie jest rodzajem, ponieważ nie jest orzekany jednoznacznie (unwoce), lecz przez podobieństwo (aitalogice).

{Zrozumienie tego wymaga rozróżnienia trzech sposobów orzekania: jednoznaczny, wieloznaczny i przez podobieństwo. Jednoznacznie orzekane jest to, co jest orzekane według tej samej nazwy i według tego samego znaczenia, czyli definicji, tak jak zwierzę jest orzekane o człowieku i o oślej Zarówno bowiem człowiek, jak i osioł nazywany jest zwierzęciem, i oba] poskdają substancję ożywioną zmysłową, która jest definicją zwierzęcia. Iwieloznacznie orzekane jest to, co jest orzekane o pewnych rzeczach według tej samej nazwy, ale według różnych pojęć, tak jak mówi się ‘pies’ zarówno o psie szczekającym, jak i o psie na niebie [tzn. gwiazdozbiorze Psa], które są zgodne jedynie co do nazwy, a nie co do definicji lub znaczenia; definicją bowiem, jak czytamy w IV księdze Metafizyki*’, jest to, co oznaczane jest przez nazwę. Przez podobieństwo, jak mówimy, orzekane jest to, co odnosi się do wielu rzeczy, których pojęcia są różne, lecz są przypisywane jednej i tej samej rzeczy, np. ‘zdrowy’ mówimy zarówno o ciele zwierzęcia, jak i o moczu lub napoju, lecz ‘zdrowy’ nie oznacza tego samego w nich wszystkich. LMówimy bowiem o moczu, że jest zdrowy, jako o świadectwie zdrowia, o ciele mówimy, że jest zdrowe jako o podmiocie, a o napoju, jako o przyczynie zdrowia; te wszystkie znaczenia są jednakże związane z jednym celem - zdrowiem. Niekiedy bowiem te rzeczy, które są zgodne dzięki podobieństwu, to znaczy proporcji, porównaniu albo harmonii, związane są z jednym celem, jak to widać z przedstawionego powyżej przyldadu. Niekiedy są związane z jednym czynnikiem działającym, np. leczącym nazywamy człowieka, który leczy dzięki sztuce lekarskiej i tego, który, tak jak znachorka, owej sztuki nie posiada, a także narzędzia, ale jedynie

¹² Arystoteles, Metafizyka, IV, s. 683 (1012a): „Pojęcie bowiem, którego nazwa jest znakiem, będzie definicją”.

przez odniesienie tej nazwy do jednego czynnika działającego, którym jest niesienie pomocy. Niekiedy rzeczy te odnoszą się do jednego podmiotu, tak jak byt orzekany jest zarówno o substancji, o jakości, o ilości i o innych kategoriach/Jednak racja sprawiająca, że substancja jest bytem, jest inna niż ta powodująca, iż bytem jest jakość i inne kategorie, które są nazywane bytami dlatego, że odnoszą się do substancji, będącej ich podmiotem. Z tego przeto powodu nazwa 'byt' orzekana jest najpierw o substancji, a później o pozostałych kategoriach; z tego także powodu byt nie jest rodzajem substancji i ilości, gdyż żaden rodzaj nie jest orzekany o swoich gatunkach przez to, co wcześniejsze i późniejsze, lecz jest orzekany przez podobieństwo. Dlatego mówimy, że substancja i ilość są rodzajowo różne, lecz są tym samym przez podobieństwo^ Forma i materia tych rzeczy, które są numerycznie tym samym, jest numerycznie ta sama, np. forma i materia Tulliusza i Cycerona. Natomiast forma i materia tych rzeczy, które są tym samym gatunkowo, lecz numerycznie czymś różnym, jest także różna numerycznie a gatunkowo ta sama, np. forma i materia Sokratesa i Platona. Podobnie, tym samym rodzajowo są zasady tych rzeczy, które są tym samym rodzajowo, tak jak dusza i ciało osła i konia, które różnią się gatunkowo, lecz są tym samym rodzajowo. Zasady rzeczy odpowiadających sobie jedynie ze względu na podobieństwo są również takiego rodzaju, czyli odpowiadają sobie jedynie ze względu na podobieństwo, tzn. proporcję. Albowiem materia, forma oraz brak, czyli możność i akt, są zasadami substancji i innych rodzajów. Jednakże materia substancji i ilości, podobnie forma i brak, różnią się rodzajowo, a odpowiadają sobie jedynie ze względu na proporq’e. W takiej samej zależności pozostaje materia substancji do substancji w pojęciu materii, jak materia ilości do ilości. Jednakże jak substancja jest przyczyną pozostałych, tak i zasady substancji są zasadami wszystkich innych.

Thun. Dariusz Gtń. Marek Geraler, Elżbieta [ung- Palcewska