56958 PC060310

198 Tomasz i Akwinu

proste o tym, co złożone. Chociaż każda przyczyna, o ile jest przyczyną w sposób naturalny, jest wcześniejsza od swojego skutku, należy zauważyć, że jak mówi Arystoteles w szesnastym rozdziale O zwierzętach¹¹, pojęcie ‘wcześniejsze’ rozumiane jest dwojako: coś może zostać nazwane wcześniejszym i późniejszym ze względu na tę samą rzecz, a w drugi sposób coś może zostać nazwane przyczyną i skutkiem. Mówi się bowiem

0    czymś wcześniejszym od czegoś innego w porządku powstawania

1    czasu, a inaczej mówi się o czymś wcześniejszym w substancji i w realizacji (m compleniento). Skoro działanie natury przebiega od czegoś niedoskonałego do doskonałego i od czegoś niezrealizowanego do zrealizowanego, oznacza to, że coś niedoskonałego jest wcześniejsze od doskonałego, oczywiście w porządku powstawania i czasu, ale coś doskonałego jest wcześniejsze w zrealizowaniu, np. można powiedzieć, że mężczyzna jest wcześniejszy od chłopca w substancji i zrealizowaniu, ale w porządku powstawania i czasu chłopiec jest wcześniej od mężczyzny i {Lecz chociaż w rzeczach powstających to, co niedoskonałe jest wcześniejsze od tego, co doskonale, a to, co w możności jest wcześniejsze od tego, co jest w akcie, to jednak, kiedy rozpatrujemy rzecz w sposób prosty, akt i to, co doskonałe jest wcześniejsze: ponieważ to, co wprowadza możność do aktu, jest w akcie, a to, co czyni coś doskonałym, jest doskonałeJMateria właśnie jest wcześniejsza od formy w porządku powstawania i czasu, pierwsze bowiem jest to, do czego coś dochodzi, niż to, co dochodzi. Forma zaś jest wcześniejsza od materii w porządku doskonałości, ponieważ jedynie dzięki formie materia posiada bytowość zupełną. Podobnie sprawca, skoro dzięki niemu zachodzi ruch do celu, jest w porządku powstawania i czasu wcześniejszy od celu; lecz w substancji i w zrealizowaniu cel jest wcześniejszy od sprawcy, o ile jest sprawcą, skoro działanie sprawcy dokonuje się jedynie ze względu na cęl^Te dwie przeto przyczyny, materia i sprawca, są pierwsze w porządku powstawania; lecz forma i cel są wcześniejsze w porządku doskonałości.

(Należy zauważyć, że konieczność jest dwojakiego rodzaju: konieczność absolutna i konieczność względna. Konieczność absolutna pochodzi od przyczyn wcześniejszych w porządku powstawania, czyli od materii i sprawcy^ -f np. konieczność śmierci, która wynika z materii i z właściwości przeciw-

Por Arystoteles, 0 robieniu sif zwierząt, ks, Q, s. 157 -158.

stawnych składników. Nazywana jest ona koniecznością absolutną, ponieważ nie posiada niczego, co by ją powstrzymywało; nazywana jest także koniecznością materii. ^Natomiast konieczność względna pochodzi od przyczyn późniejszych w porządku powstawania, czyli od formy i celuj np. mówimy, że jeśli ma powstać człowiek, konieczne jest zapłodnienie, to poczęcie jest warunkowe, ponieważ nie jest bezwzględnie konieczne, by kobieta stała się brzemienna, lecz jest to konieczne pod tym warunkiem, że ma się urodzić człowiek - taka konieczność nazywana jest koniecznością celu.

Należy także wiedzieć, że trzy przyczyny (forma, cel i sprawca) mogą występować w jednym i tym samym; widać to w przypadku powstawania ognia, ogień bowiem rodzi ogień, a zatem ogień jest przyczyną sprawczą, o ile zradza ogień; co więcej, ogień jest formą, skoro powoduje bycie w akcie tego, co uprzednio było w możności; jest także celem, o ile jest zamierzony przez sprawcę i o ile do niego ograniczają się działania czynnika sprawczego.

Cel jest jednak dwojakiego rodzaju: ceł powstawania i cel rzeczy, która powstała, jak to widać w przypadku wytwarzania nożyka. Forma nożyka jest bowiem celem jego powstawania, lecz cięcie, które jest jego działaniem, jest celem tego, co powstało, mianowicie nożykajCel powstawania składa się niekiedy z dwóch wspomnianych przyczyn, jak wówczas, kiedy powstawanie odbywa się od czegoś podobnego gatunkowo, np. kiedy człowiek zradza człowieka, a oliwka oliwkę. Cel rzeczy powstającej nie może być rozumiany w ten sposób.

Należy także wiedzieć, że cel i forma występują razem w jednostce, ponieważ ta sama jednostka, która jest formą czegoś powstającego, jest celem powstawania; nie współwystępują natomiast ze sprawcą w tej samej jednostce a jedynie w tym samym gatunku. Niemożliwe jest bowiem, żeby wytwarzający i wytwarzany stanowiły tę samą jednostkę, choć mogą one być tym samym gatunkiem, np. kiedy człowiek zradza człowieka, ten, który zradza i ten, który jest zradzany, są różnymi jednostkami, ale należą do tego samego gatunku. ^Materia zaś nie współwystępuje z innymi przyczynami, ponieważ materia z tego powodu, że jest bytem w możności, posiada naturę czegoś niedoskonałego, natomiast inne przyczyny, ponieważ są w akcie, posiadają naturę doskonałą; to zaś, co doskonałe i to. co niedoskonałe nie współwystępują w tym samym)