PC060311

200 Tomasz; Akwinu

Rozdział V

Skoro zobaczyliśmy już, że są cztery przyczyny: sprawcza, materialna, formalna i celowa, należy obecnie zauważyć, że każda z tych przyczyn dzieli się na wiele sposobów. Mówi się bowiem o jakiejś przyczynie jako wcześniejszej (per prius), o innej jako późniejszej {per poslerius), np. mówimy, że sztuka i lekarz są przyczynami zdrowia, ale sztuka jest przyczyną wcześniejszą a lekarz późniejszą; podobnie dzieje się w przypadku przyczyny formalnej, a także odnośnie do innych przyczyn. Należy zwrócić uwagę, że zawsze powinniśmy sprowadzać rozważania do przyczyny pierwszej, np. kiedy zastanawiamy się, dlaczego ktoś jest zdrowy, trzeba powiedzieć, że został wyleczony przez lekarza, a następnie należy powiedzieć, że lekarz wyleczył go dzięki posiadanej sztuce medycznej. Ta sama przyczyna bywa nazywana bliższą i późniejszą, a przyczyna dalsza bywa określana jako wcześniejsza. Dlatego to samo oznaczają owe dwa podziały przyczyn: podział na przyczynę wcześniejszą i późniejszą oraz na przyczynę dalszą i bliższą. Należy także zauważyć, że to, co jest bardziej ogólne, nazywane jest zawsze przyczyną dalszą, natomiast to, co bardziej szczegółowe, nazywane jest przyczyną bliższą, np. mówimy, że bliższą formą człowieka jest definicja człowieka, czyli zwierzę rozumne śmiertelne, ale ‘zwierzę' jest czymś dalszym; także substancja jest czymś dalszym, wszystko bowiem, co wyższe, jest formą czegoś niższego. Podobnie bliższą materią posążka jest miedź, lecz materią dalszą jest metal, a jeszcze dalszą ciało. Ponadto jedna z przyczyn jest samoistna, druga przypadłościowa. Przyczyną samoistną nazywana jest przyczyna jakiejś rzeczy, o ile jest tego rodzaju, tak jak budowniczy jest przyczyną domu, a drewno jest materią lawy. Przyczyną przypadłościową jest taka przyczyna, która przydarza się przyczynie samoistnej, np. kiedy mówimy, że gramatyk buduje. Gramatyk nazywany jest przyczyną przypadłościową nie dlatego, że jest nauczycielem gramatyki, lecz dlatego, że przypadkiem jest budowniczym.

Podobnie jest w przypadku pozostałych przyczyn: jedna z przyczyn jest prosta, druga złożona. O przyczynie prostej mówi się wówczas, gdy tylko to jest nazywane przyczyną, co jest przyczyną samoistną, albo tylko to, co jest przyczyną przypadłościową, np. kiedy mówimy, że budowniczy

jest przyczyną domu, i podobnie, kiedy mówimy, że lekarz jest przyczyną domu. O przyczynie złożonej mówi się wówczas, gdy i jedno, i drugie nazywane jest przyczyną, np. jeśli mówimy, że budowniczy lekarz jest przyczyną domu. Przyczyną prostą, według Awicenny, może być nazwane to, co samo bez dodania czegokolwiek jest przyczyną, tak jak miedź jest przyczyną posążka, z miedzi bowiem powstaje posążek bez dodania innej materii, i tak jak mówi się, że lekarz powoduje zdrowie albo że ogień ogrzewa. Natomiast o przyczynie złożonej mówimy wtedy, gdy z konieczności składa się na nią wiele czynników, np. przyczyną ruchu statku nie jest jeden człowiek, lecz wielu ludzi; podobnie materią domu nie jest jeden kamień, lecz wiele.

Ponadto niektóre przyczyny są w akcie a inne w możności. Przyczyną w akcie jest ta, która jest przyczyną rzeczy w akcie, np. budowniczy kiedy buduje, albo miedź wówczas, gdy stanowi materię posążka. Natomiast przyczyną w możności jest ta, która - chociaż nie jest przyczyną rzeczy w akcie — może ją jednak powodować, np. budowniczy dopóki nie buduje. Należy zauważyć, że jeśli chodzi o przyczynę w akcie, konieczne jest, by występowała ona równocześnie z przedmiotem, którego jest przyczyną, w ten sposób, że jeśli jest jedno, jest i drugie. Jeśli bowiem budowniczy jest w akcie, konieczne jest, by budował; podobnie, jeśli jest budowa w akcie, konieczne jest, by budowniczy był w akcie. Nie jest to jednak konieczne w przypadku przyczyn, które są tylko w możności. Należy także wiedzieć, że przyczyna powszechna odnosi się do powszechnego skutku, natomiast przyczyna szczegółowa do skutku szczegółowego, tak jak mówimy, że budowniczy jest przyczyną domu, a konkretny budowniczy jest przyczyną konkretnego domu.

Rozdział VI

Należy także zauważyć, że kiedy mówimy o zasadach wewnętrznych, czyli o materii i formie, stosownie do zgodności i różnorodności tego, co jest skutkiem działania zasad (principiata), występuje zgodność i różnorodno ść zasad: pewne bowiem [skutki] są tym samym numerycznie, np. Sokrates i konkretny człowiek (kiedy wskazujemy na Sokratesa); pewne są różne numerycznie a tożsame gatunkowo, np. Sokrates i Platon, którzy