56086 PC060304

186 Tomasz z Akwinu

status formy samoistnej. Jednakże dusza oddzielona od ciała nie spełnia swoich niższych funkcji, do których konieczne jest ciało, toteż jest bytem niepełnym (tiicomplelum). By dusza uzyskała pełnię właściwego sobie bytu, musi na powrót połączyć się z ciałem, z którym była związana. Ten nieusuwalny ślad związku duszy z ciałem i wymóg jego odtworzenia określa Tomasz jako dostosowanie (commensuratio) duszy do konkretnego ciała, co wyjaśnia w sposób filozoficzny zmartwychwstanie dał.

Podstawowym założeniem Tomaszowej epistemologii jest przekonanie

0    dostępności świata dla władz poznawczych człowieka i o adekwatności naszej wiedzy do rzeczywistośd. Wiedzę tę wyrażamy w postaci twierdzeń, w których konkretnym bytom przypisujemy własności wyrażone w formie pojęć ogólnych. Poznanie to jest prawdziwe, gdy twierdzenia te odpowiadają rzeczywistośd. Pojęcia występujące w tych twierdzeniach nie są przedmiotem poznania, ale narzędziem do poznawania rzeczy. Tworzenie pojęć i w ogóle poznanie jest możliwe dzięki temu, że władze poznawcze duszy są zdolne do przyjęcia formy tego, co poznają. Pierwszym etapem tworzenia pojęć jest postrzeżenie zmysłowe. Jest ono warunkiem koniecznym

1    źródłem wszelkiego poznania. Poszczególne zmysły zewnętrzne przyjmują właściwe sobie przedmioty poznania, np. wzrok przyjmuje barwy, słuch dźwięki. Następny krok należy do zmysłów wewnętrznych (zmysł wspólny, pamięć, wyobraźnia i władza osądu); zmysł wspólny łączy dane różnych zmysłów w jeden przedmiot, przechowywany następnie w wyobraźni. Przedmiot ten określa Tomasz jako zmysłową formę poznawczą (species sensibilis). Kolejnym etapem poznania jest przetworzenie jednostkowej formy poznawczej w umysłową formę poznawczą (species intelligibilis), czyli w pojęcie. Tomasz nazywa ten proces abstrakcją, uczestniczą w nim dwie władze: intelekt możnościowy i czynny. Możnościowy pełni rolę receptywną, przez co zapewnia poznaniu adekwatność, natomiast czynny sprawia, że z poznawczej formy zmysłowej wyłączane są treści jednostkowe, a pozostają jedynie własności należące do istoty danej rzeczy, dzięki czemu forma poznawcza zyskuje walor ogólności i może być stosowana jako orzecznik dla wielu bytów jednostkowych. Warunkiem formułowania twierdzeń i wnioskowań sylogistycznych jest obecność w człowieku pierwszych zasad rozumowania, którymi są np. zasada identyczności czy prawo wyłączonego środka. Mają one charakter nieempiryczny, są bezpośrednio oczywiste i obowiązują powszechnie. Wszystkie rezultaty operacji intelektualnych, pojęcia ogólne, wnioski sylogizmów itd. są, według Tomasza, tworami duszy zależnymi od niej bytowo tak, jak przypadłości są zależne od substancji.

Etyka, według Tomasza, dotyczy działań człowieka. Działanie człowieka zależy od właściwego mu sposobu istnienia, który wyznaczają umysłowe władze iego duszy - rozum i wola. Sprawiają one, że człowiek jest zdolny do świadomego

i wolnego kierowania czynami. Koniecznym założeniem jest tu wolność woli. Obydwie władze umysłowe współpracują ze sobą we wszystkich etapach działania zgodnie z ogólną formułą, że wola chce tego, co wskazuje jej rozum, chcąc zarazem, by rozum poznawał. Wszystkie działania muszą przestrzegać zasady, że przedmiotem chcenia jest dobro (szczęście), a zła należy unikać. Zasada ta jest etycznym odpowiednikiem pierwszych zasad poznania. Zbiorem reguł postępowania jest prawo, którego źródłem jest Bóg, choć treści tego prawa mogą być poznane rozumowo. Ponieważ wszystkie działania mają charakter jednostkowy, a prawo ogólny, w człowieku musi być sprawność (habitus), za pomocą której można zastosować ogólną regułę do jednostkowego działania. Władzą tą jest sumienie (conscientia). Wielokrotne podejmowanie właściwych decyzji oraz ich właściwa realizacja powoduje powstanie cnót, czyli sprawności, które ułatwiają dobre postępowanie. Nauka Tomasza o cnotach jest zbliżona do Arystotelesowej. Tomasz również dzieli cnoty na bezpośrednio związane z działaniem i poznawcze oraz uznaje cnotę za stan pośredni między dwoma wadami. Zasadniczym problemem etyki Tomasza jest stosunek tego, co przyrodzone, do tego, co nadprzyrodzone', jego wyrazem jest twierdzenie, że przyrodzone człowiekowi dążenie do szczęścia swój ostateczny kres znajduje w zbawieniu, które ma już charakter nadprzyrodzony. Podobnie cnoty dzielą się na przyrodzone oraz nadprzyrodzone, czyli teologiczne, przy czym są one darem Boga i nie można ich uzyskać w sposób przyrodzony. Dopiero posiadanie tych drugich otwiera drogę do zbawienia. Rozwiązanie problemu relacji natury do nadprzyrodzonej łaski dokonuje się podobnie jak rozstrzygnięcie kwestii stosunku filozofii do teologii. Choć szczęście można osiągnąć jedynie dzięki działaniom wynikającym z cnót teologicznych, to jednak działania zgodne z regułami prawa naturalnego mają wartość etyczną.

Spośród zagadnień etyki szczegółowej na uwagę zasługuje polityka Tomasza, czyli nauka o regułach postępowania w obrębie państwa. Tomasz podtrzymuje tezę Arystotelesa o społecznej naturze człowieka i twierdzi ponadto, że pełnię swoich możliwości człowiek może zrealizować tylko w ramach społeczeństwa. Naczelnym zadaniem państwa jest dobro wspólne [bonurn commune) wyznaczane przez prawo naturalne, co sprawia, że władca winien być mu podporządkowany Jeżeli nie spełnia on swego zadania, poddani mogą starać się pozbawić go urzędu legalnymi środkami, a gdyby był uzurpatorem, mogą go nawet usunąć silą.

W pozostałych dziedzinach swojej działalności naukowej (chodzi tu szczególnie o filozofię przyrody, która mieściła w sobie w średniowieczu większość obecnych nauk ścisłych, oraz logikę) dokonania Tomasza mieszczą się w obrębie rozwiązań typowych dla myśli drugiej połowy XIII wieku. Pierwszy z prezentowanych niżej tekstów, O zasadach natury, zajmuje szczególne miejsce w twórczości Tomasza. Jest to