37175 skanuj0008 (190)

ci. stosunek nowo opanowanego dźwięku do jego wcześniejszego substytutu podlega ciągłym zmianom zależnie od przebiegu reedukacji¹⁰. W pewnych połączeniach fonetycznych lub w niektórych wyrazach relikty wczesnej wymowy dziecka mogą się utrzymywać bardzo długo. U dzieci upośledzonych umysłowo, jak również u dzieci z opóźnionym rozwojem mowy może występować brak wyraźnej organizacji systemowej w zakresie przyswajania poszczególnych fonemów.

Pewne fonemy występują częściej w charakterze substytutów, inne częściej substytucji ulegają. Do pierwszej grupy należą przede wszystkim prymar-r.c elementy systemu fonologicznego, np. P t o. do drugiej elementy sekundar-nc. zazwyczaj późno przez dziecko przyswajane w procesie rozwoju mowy, np. /• .f i. Mając bogaty materiał empiryczny będzie można pokusić się o zestawienie pola substytucji dla każdego fonemu, z równoczesnym określeniem najbardziej typowych kierunków zmian. Pola substytucji poszczególnych fonemów będą się krzyżowały. Pola te ograniczone są jednak do klasy samogłosek i spółgłosek: fonemy wokaliczne, jak wynika z polskich materiałów. nie mogą być substytuowane przez fonemy konsonantyezne, i na odwrót. Natomiast wśród fonemów konsonantycznych może być przekroczona klasa obstruentów (zwarte, zwartoszczelinowc i szczelinowe) oraz sonoran-tów¹¹. Przykładem może być substytucja r oraz /przez d. dok *rak', das ‘las*. Ponieważ w języku polskim obstniemy należą z nielicznymi wyjątkami do korelacji dźwięczności, a dystynkcja — dźwięczna : bezdźwięczna — w pewnych pozycjach podlega neutralizacji, należy także w określonych połączeniach oczekiwać substytucji w postaci obstruentu bezdźwięcznego. Tak jest istotnie, por. np. dok 'rak', ale vWutka 'wiewiórka’. U tego samego obiektu obserwowałem również wymówienie w postaci kzdoui 'krowa' / zachowaniem w grupie spółgłoskowej obstruentu dźwięcznego. Można to tłumaczyć brakiem w języku polskim postępowych upodobnień pod względem dźwięczności. Analogiczny przykład podaje J. Liska. Różnica poleca na tym, żc w pozycji niezależnej był przez tego autora zamiast r odnotowany obstruent bezdźwięczny: kano 'rano*, obok którego w określonych pozycjach występował obstruent dźwięczny: fagba 'farba' [por. 118).

Deformacja zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe normie pole realizacji tego fonemu, a zarazem nie mieści ■ ię w polu realizacji innych fonemów. Należą tu głoski nietypowe dla danego sy temu fonetycznego, np. głoski międzyzębowc, boczne spiranty, różnic zlokalizowane dźwięki wibracyjne itp. Deformacja częściej dotyczy fonemów konsonantycznych niż wokalicznych. Niektóre fonemy wykazują tu szczególne bogać iwo form (np. x oraz •'), lak żc może powstać sugestia, iż repertuar łych odrębnych realizacji jest determinowany możliwościami fizjologicznymi narządów mowy człowieka. Tego typu wadliwe sposoby wymow y z lonologi-czncgo punktu widzenia mogą być traktowane jako warianty fakultatywne ok reślonyeh fonemów¹².

Zaburzenia naradygmalyczne polegaj:) w ięc albo na ograniczeniu inwentarza fonemów w systemie nadawczym dyslalika. albo na użyciu nie mieszczących się w normie wariantów fakultatywnych fonemów. Ograniczenie inwentarza występuje przy clizji i substy tucji, w arianty fakultatywne zjaw iają się przy deformacji. Zaburzeniom może podlegać różna liczba fonemów. Ten moment staje się podstawą różnych podziałów dyslułii, które tutaj pomijam, gdyż moim zdaniem opierają się one na kryteriach czysto zewnętrznych. Niekiedy występuje strefowe ograniczenie inwentarza fonemów. W literaturze stosunkowo dokładnie opisano wypadki mowy samogłoskowej (Vo-kałsprache) z pełną elizją całego inwentarza fonemów konsonantycznych. Oto przykłady wynotowane z pracy I.. i W. W i n nen ów, którzy scharakteryzowali wymowę dwu bliźniaków jednojajowych w wieku 4,6 lat: o e a u a u c i 'Albrecht, hast du blaucs Kleid?' (Albrecht.czy masz niebieskie ubranie?), o«'

0    u o e 'Albrecht, hast du Rosę?* (Albrecht, czy masz różę?)¹'. Częściej występuje równomierne ograniczenie inwentarzu fonemów konsontycznych

1    wokalicznych. Największe ograniczenie stwierdziłem u chłopca w wieku 5,10. Posługiwał się on 12-fonemowym systemem nadawczym: auoptkmnluśf. Stanowi to około 30 procent inwentarza fonemów języka ogólnego, pozostałych 70 procent inwentarza fonemów ulegało substytucji. W tych warunkach mowa chłopca nie jest zrozumiała. Oto kilka przykładów jego wypowiedzi: paipunui fopatauu tuun 'pies przyniósł chłopakowi kija\fopatat uutu chłopaczek idzie’, ikaua u talu 'szkoła i dzieci', plapuna 'drabina', tufś 'gęś'. Jkufśatka 'książeczka*, tajkunka 'dziewczynka', lupo 'ryba' itp. Przypadek ten opiszę osobno w obszernym artykule.

W lingwistycznej interpretacji zaburzeń paradygmatycznych dążymy do ujęć katcgorialnych: korelacja fonologiczna zajmuje miejsce pojedynczych dźwięków. W ten sposób może być w wielu przypadkach przezwyciężona fragmentaryczność i cząstkowość dotychczasowych ujęć. Próbę takiej interpretacji w zastosowaniu do korelacji dźwięczności przedstawiłem w osobnej pracy [88].

15

•>