47125 Zdjęcie1313

represyjne... odpowiada temu, co jest sercem ośrodkiem wspólnej świadomości... podczas gdy prawo restytucyjne powstaje w rejonach bardzo oddalonych od centrum i daleko wykracza poza zbiorową świadomość: im hardziej jest ono sobą, tym hardziej się od niej oddala."¹ Nie będziemy tu rozważali poprawności owej klasyfikacji z punktu widzenia współczesnej nauki o prawie, inte-resuje nas ona bowiem li tylko z uwagi na to, że ) owa różnica pomiędzy prawem represyjnym i re-■ stytucyjnyro odzwierciedla według Durkheima różnicą miedzy dwoma typami organizacji społecznej, dwoma rodzajami społecznej solidarności, które badane być mogą także przy pomocy innych wskaźników. Otóż w ciągu dziejów systematycznie na ogół malało względne znaczenie prawa karnego, a nsdto zmieniała się jego struktura wewnętrzna. W procesie tym znajdowały wyraz zasadnicze przemiany społecznej organizacji. Stwierdzić można mianowicie, iż „im bardziej typ społeczny jest zbliżony do naszego, tym bardziej dominujące staje się prawo kooperacyjne, i, na odwrót, prawo karne zajmuje tym więcej miejsca, im bardziej oddalamy się od naszej obecnej organizacji".^{1 2}

W ten sposób możemy najpierw wyróżnić społeczeństwa o przewadze prawa karpego. a więc takie, w których podjcontroi^spoleczeństwa znajduje się całe czy. też niemal cale lżycie jednostki. Istnieje względnie.jednolity , zespół wierzeń i uczuć, obowiązujących wszystkich członków społeczeń-stwaT”Wszelkie indywidualne odstępstwa od przyjętych sposobów myślenia i działania są przez społeczeństwo surowo karane. Takie odstępstwa nie mogą być tu zresztą czymś częstym, gdyż jednostka stanowi tu w istocie „proste odbicie typu zbiorowego". Nie ma ona jeszcze osobowości. Zakres świadomości indywidualnej jest w zasa-

cyt

dzic tożsamy i zakrojom świadomości zbiorowej. Społeczeństwo nic jest wewnętrznie zróżnicowane i. tym samym — jak powiada Durk-heim — jego związek z jednostki) Jest bezpośredni. Solidarność istniejącą w tego typu społeczeństwach Durkheim nazywa solidarnością mechaniczną. Jest ona odwrotnie proporcjonalni do stopnia zroś j żnicowania i ujednostkowienia społeczeństwa *J Solidarności takiej, opartej na absolutnym podobieństwie jednostek, odpowiada struktura społeczna, będąca „systemem segmentów homogenicznych. i podobnych do siebie".^{3 4} Przez analogią do stawonogów Durkheim nazywa takie,społeczeństwa segmentarnymi, dając za przykład plemię jako asocjację klanów, m. in. ukochanych przez letńol5gię~XIX wieku Irokezów. Społeczeństwa te odznaczają się m. in. komunizmem dóbr, dominacją religii (do nich zwłaszcza odnosi się wypowiedziana w polemice z Labriolą teza, iż „z początku wszystko jest religijne"), tradycjonalizmem |itp. Wszelako z punktu widzenia typologii Durk-heima faktem podstawowym jest (obok całkowitego podporządkowania jednostki zbiorowości) brak w nich podziału pracy.

t

Społeczeństwa o przewadze prawa kooperacyjnego tym .się bowiem przede wszystkim wyróżniają, że podstawą solidarności nie jest w nich podobieństwo, wierzeń i uczuć^lecz podział pracy społecznej. O ile w tamtych społeczeństwach „imperatywem kategorycznym” była maksyma „rób to, co robią wszyscy", o tyle wjych przybiera on taką oto formę: „bądź. w stanie wypełnić z pożytkiem określoną funkcję". Podzielona praca wymyka się spod kontroli świadomości zbiorowej, która pokrywa się w coraz mniejszym stopniu z poszczególnymi świadomościami indywidualnymi Dzięki specjalizacji wykształca się osobowość. Jednostki są solidarne, ponieważ są różne i z tego

1

Śgąmże, s. 254.

2

E. Durkheim: De la dluision du trat² wyd., s. 120.

3

¹ Por. ss. 148—162 niniejszego wyboru.

4

E. Durkheim; De la dioiiion du traiail łociol, cyt wyd., s. 157.