51301 P3100009

114

Polityczne i makroekonomiczne uwarunkowania,,,

nych, ale i zapewne niewielkie zaangażowanie ze strony rządu w Warszawie, który nie podejmował zdecydowanych kroków, by przyspieszyć powroty migrantów (zagrożenie napływem „elementu reakcyjnego”). W konsekwencji, na Zachodzie pozostało około 100 tys. żołnierzy i 400 tys. osób cywilnych, od tego czasu określanych jako „uchodźcy” (Jezierski i Leszczyńska 2001; Piesowicz 1976).

Opisywane wydarzenia miały zupełnie bezprecedensowy charakter, Według Piesowicza (1987) repatriacja i przesiedlenia do Polski w 1945 roku objęły około 3,1 min osób, zaś wysiedlenia i wychodźstwo z Polski około 1,1 min. W latach 1946-50 liczby te przedstawiały się następująco:

-    repatriacja i przesiedlenia do Polski 1,3 min (w tym 0,7 z ZSRR i 0,5 z Niemiec);

-    reemigracja do Polski 0,2 min;

-    wysiedlenia i wychodźstwo z Polski 2,9 min¹.

Masowym przemieszczeniom międzynarodowym towarzyszyły nie mniej istotne migracje wewnętrzne, przede wszystkim zasiedlanie tzw. Ziem Odzyskanych, gdzie tylko w 1945 roku osiedliło się 817 tys. osób oraz przejście masy ludności wiejskiej do miast, który to proces rozpoczął się już w czasie wojny i objął według różnych szacunków od 1,5 do 2,75 min osób², W okresie tym miała miejsce jeszcze jedna politycznie i ideologicznie uwarunkowana akcja przesiedleńcza, czyli tzw. Akcja „Wisła” (1947), w wyniku której przymusowo przesiedlono (wewnątrz Polski) około 150 tys. osób, głównie Ukraińców i Łemków (Jezierski i Leszczyńska 2001). Zdaniem Kersten, w okresie między 1939 a 1950 rokiem, co czwarty mieszkaniec Polski zmienił miejsce zamieszkania (przyjmując za punkt odniesienia województwo: w skali lokalnej ruchliwość była jeszcze większa). Opisywane 6. Uwarunkowania migracji z perspektywy kraju wysyłającego

115

wydarzenia bez wątpienia zupełnie odmieniły społeczny krajobraz Polski i wpływały na zjawiska obserwowane w późniejszym czasie.

Po okresie masowych przemieszczeń ludności w latach 1945-48 nastąpiła całkowita zmiana polityki migracyjnej Polski Ludowej, typowa zresztą dla państw tej części świata. Polityka kontroli granic czy polityka migracyjna jest jedną z charakterystycznych cech współczesnych organizmów państwowych dążących do zabezpieczenia społecznego i prawnego porządku (por. m.in. Zolberg 1981; Bóhning 1984 oraz rozdział 2.), ale staje się dużo ważniejsza w kraju o silnie zideologizowanym aparacie władzy. W przypadku krajów bloku socjalistycznego polityka państwa, której jednym z celów było uniemożliwienie lub przynajmniej ograniczenie do minimum ilości przekroczeń granic państwowych, zwłaszcza tych oddzielających blok socjalistyczny od kapitalistycznej części świata, determinowała skalę i strukturę migracji zagranicznych.

Do 1988 roku kwestie związane z wyjazdami zagranicznymi obywateli Polski pozostawały w gestii biur paszportowych podporządkowanych milicji, a sam paszport był jednorazowy lub też, z wyjątkiem okresu ewentualnych wyjazdów, znajdował się w milicyjnym depozycie. Teoretycznie, każdy obywatel miał prawo otrzymać paszport, ale ustawa o paszportach z 1959 roku przewidywała, że decyzja mogła być odmowna z uwagi na względy państwowe i społeczne. W praktyce oznaczało to uznaniowość działania władz, co w późniejszym okresie podkreślono jeszcze wydając tzw. wytyczne regulujące tryb postępowania w zależności od bieżącej sytuacji społeczno-ekonomicznej. Dodatkowe komplikacje wiązały się z koniecznością uzyskania wizy (umowy na temat ruchu bezwizowego z większością krajów świata weszły w życie dopiero w latach 90.). W kolejnej części przedstawię krótką historię mobilności w latach 1950-89, co będzie podstawą do zaprezentowania argumentów, które moim zdaniem jednoznacznie potwierdzają dominację i wagę czynnika politycznego w kreacji strumieni migracyjnych w tym okresie.

Z punktu widzenia badacza mobilności zagranicznej mieszkańców Polski dużym problemem jest to, że nie sposób dzisiaj jednoznacznie określić, jaka część tej mobilności miała charakter stricte zarobkowy. Jest to konsekwencja faktu, że większość osób czerpiących dochody z pracy lub handlu za granicą

1

   Kersten podaje, że w wyniku masowych przesiedleń i wysiedleń Polskę opuściło (często wbrew własnej woli) około 3885 tys. osób, głównie tzw. etnicznych Niemców, Ukraińców i Żydów, w tym samym czasie do kraju dotarło w wyniku masowych akcji przesiedleńczych około 3693 tys. osób pochodzenia polskiego lub żydowskiego (Kersten 1974). Por. także Historia.. (1991).

2

   Tę drugą wartość proponuje Piesowicz (1976), zdaniem którego do liczby podawanej zwykle (1,5 min) należałoby dodać także te osoby, które zmieniły miejsce zamieszkania przed spisem powszechnym w 1946 roku i nie zostały w związku z tym uwzględnione w szacunkach.