56932 skanuj0014 (155)

32 Dcwiucj a

py pierwotnej, Lud. Spóldz. Wydnw., Warszawa.

Weber M., 1985, Obiektywność" poznania w naukach społecznych [w:] Problemy socjologii wiedzy, wybór A. Chmielccki i in., 1'WN, Warszawa.

Dewiacja, zachowanie odbiegające od • normy. Dewiacja może przybierać dwie formy: pozytywną (nadnormalną) i negatywną (podnonnalną). Z tego względu pojęcie dewiacji jest zakresowo szersze od pojęcia patologii społecznej, które oznacza tylko zjawiska dewiacji podnormalnej. Podkreśla się, że dewiacja umożliwia dokonanie się zmiany społecznej; bez zachowań odbiega-, jącycli od społecznic-akceptowanych norm] społeczeństwo uległoby petryfikacji. Nad-j mierna jednak ilość zachowań dewiacyjnych może prowadzić do stanu anomii i dezorganizacji.

Wyróżnić można dwa typy teorii wyją- ! imających zjawiska dewiacji: pierwsze - to teorie typu biologicznego lub psychologicznego zorientowane na samą dewiację; drugie - to teorie zorientowane na grupę społeczną, w której zachowania dewiacyjne powstają. W ramach tego drugiego ujęcia podkreśla się oddziaływanie czynników środowiskowych na występowanie zachowań dewiacyjnych. Tc wpływy środowiskowe mogą być tłumaczone na różne sposoby: np. wskazuje się, że dewiacja przekazywana jest przez grupę, w której jednostki uczestniczą, dokonuje się tu bowiem proces uczenia się zachowań dewiacyjnych (jest to tzw. koncepcja zróżnicowanych przynależności lub zróżnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda). Ludzie stają się dewiantami, ponieważ żyją wśród dewiantów („z jakim przestajesz, takim się stajesz"). Inne koncepcje odwołują się do teorii subkultury - grupa uznaje odmienne wartości i normy, co powoduje, że zachowania jej członków postrzegane są przez otoczenie społeczne jako dewiacyjne. Trzeci typ ujęć nawiązuje do teorii kontroli społecznej -załamanie się mechanizmów kontroli społecznej prowadzi do zachowań dewiacyj

nych. Inne wyjaśnienia odwołują się do koncepcji anomii¹ oraz teorii naznaczania społecznego. W ramach tego ostatniego ujęcia wyróżnia się dewiację pierwotną i wtórną. Dewiacja'pierwotna to zachowanie naruszające normy społeczne; dewiacja wtórna to społeczne naznaczanie kogoś jako dewianta i zmuszanie go do odgrywania tej roli. Innymi słowy, to społeczeństwo kreuje dewiantów. (A.S.)

Zob. anomia, konformizm, kontrola społeczna, marginalizacja, normy społeczne, podkultura, rola społeczna, techniki neutralizacji, zmiana społeczna.

Dczindywidunlizacjn (dcindywiduali-zacja), zanik osobowości; utrata poczucia własnej indywidualności pod wpływem od- / dzialywań środowiska społecznego. Zjawi- / sko to szczególnie wyraźnie występuje j w przypadku oddziaływania tłumu na za- : chowanie jednostki. W wyniku „cmocjonal- j nego zarażenia" jednostka jest zdolna do j całkowitego podporządkowania swojej oso- : by realizacji celów grupowych, przy rów- j noczcsncj'rezygnacji z własnej odrębności. I William McDougall [1930, s. 105-106] cha- j rakteryzujc ten proces następująco: „Jcd- j nostka, stając się członkiem tłumu, traci i w pewnym stopniu swoją samowiedzę, świa- ’• domość własnego «ja» jako odrębnej oso- i bowości, z tym zaś idzie w parze częściowa j utrata świadomości jej specyficznie perso- I nalnych stosunków; jednostka zostaje w pcw- 1 nym stopniu zdepersonalizowana". Dla \ większości ludzi udział w życiu psychicz- 1 nym tłumu jest przeżyciem szczególnie przyjemnym: „wychodzą oni z siebie, jak mówią, czują się pochłonięci przez wielką falę wzruszenia, tracą świadomość własnej indywidualności i wszelkich jej ograniczeń” [ibidem, s. 82].

Efektem dczindywidualizacji jest niemal całkowita uniformizacja zbiorowości - poszczególne jednostki wchodzące w skład danej grupy społecznej zachowują się w sposób identyczny; często wykazują także znaczne podobieństwo wyglądu zewnętrz-

Dorobek kulturowy 33

nego (wzór fizyczny członka grupy jest ściśle określony).

Georg Simmcl [1975, s. 467-468] wskazuje, że dczindywidualizacja stanowi jedną z cech tajnego związku. W tym ujęciu dcz-indywidualizacja oznacza dążenie do zredukowania lub ukrycia cech indywidualnych jednostki. Tego typu funkcję spełniają m.in. maski. Zapewniają one poczucie anonimowości. W innego typu zbiorowościach funkcję taką pełnić może umundurowanie.

Dczindywidualizacja, czyli całkowite utożsamienie się z grupą, może prowadzić do zachowań dewiacyjnych, o ile normy grupowe różnią się od ogólnospołecznych. Anonimowość oraz pełna identyfikacja z celami grupowymi wytwarzają w jednostce poczucie sity i bezkarności; kształtuje się przekonanie, że grupa nic pozwoli na wyrządzenie krzywdy jednostce poświęcającej się realizacji zadań najej rzecz.

Dczindywidualizacja stanowi również element procesu podporządkowania się jednostki autorytetowi; w takim przypadku następuje „ucieczka od wolności" (E. Fromm). Jednostka dobrowolnie zrzeka się odpowiedzialności za własne czyny, obdarzając pełnym zaufaniem charyzmatycznego przywódcę lub organizację. Elementy dczindywi-dualizacji występują także w życiu religijnym jednostki. Rezygnacja z własnego ,ja" stanowi podstawowy warunek tzw. powtórnych narodzin.

Zjawisko dczindywidualizacji w ujęciu najszerszym obejmować może wszelkie podporządkowanie się jednostki grupie zawierające element rezygnacji z ujawniania własnych celów, dążeń, uznawanych zasad, norm itp. Dczindywidualizacja stanowi wówczas nieodłączny składnik życia zbiorowego i zbliżona jest do konformizmu. Takie rozumienie dczindywidualizacji wydaje się jednak zbyt szerokie. Podobnie odróżnić należy dczindywidualizację od procesów degradacji i dcprywacji osobowości (zob. [E. Goflrran 1975, s. 155 i n.]) zachodzących w przypadku wchodzenia nowych członków do niektórych grup - głównie w obrębie instytucji totalnych. Zwykle nic występuje tu bowiem utożsamienie się z grupą, lecz raczej obrona przed nią. Dczindywidualizacja jest możliwa później, po okresie adaptacji. (A.S.)

Zob. anonimowość, konformizm, naśladownictwo, normy społeczne, tłum.

Literatura:    "

Goflman E., 1975, Charakterystyka instytucji totalnych [w:] Elementy teorii 'socjologicz-nych. Materiały do dziejów .współczesnej socjologii zachodniej, wybór W. Dcrcz.yński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, PWN, Warszawa. McDougall W., 1930, Psychologia grupy. Zarys zasad psychologii zbiorowej oraz próba zastosowania ich do wyjaśniania żscia i charakteru narodowego, Książnica-Atlas, Lwów— -Warszawa.

Simmcl G., 1975, Socjologia, PWN, Warszawa.

Dezorganizacja społeczna, zob. anemia, normy społeczne, porządek społeczny.

Dinchroniczność, I. Następowanie zjawisk i procesów w czasie. 2. Sposób wyjaśniania lub opisu uwzględniający dynamikę zdarzeń. Uwagę zwraca się na procesy przekształceń i zmian. Bada się stan jakiegoś zjawiska lub całego systemu społecznego w różnych momentach czasowych, poszukując prawidłowości zmian. (A.S.)

Zob. dynamika społeczna, proccsualizm, rozwój społeczny, synchroniczność. .

Diada, zob. problem skali. '*

Dorobek kulturowy, ogół wytworów kultury jakiejś zbiorowości. Elementem dorobku kulturowego może stać się dowolny element (przedmiot, idea, sposób zachowania itp.), pod warunkiem że zostanie zobiektywizowany. Tylko wówczas element ten jest zdolny do trwania i oddziaływania na zachowania innych. Część dorobku kulturowego staje się przedmiotem dziedziczenia kulturowego, tzn. jest przekazywana międzygcncracyjnic. Pozostała część ulega zapomnieniu łub jest niszczona (np. w wyniku wojen, katastrof żywiołowych bądź