DSCN1683

32 Dewiacja

py pierwotnej, Lud. Spółdz Wydaw.. Warszawa.

Weber M.. 1985, „Obiektywność" poznania w naukach społecznych [w:] Problemy socjologii wiechy, wybór A. Chmielecki i in., PWN, Warszawa.

Dewiacja, zachowanie odbiegające od normy. Dewiacja może przybierać dwie formy: pozytywną (nadnormalną) i negatywną (podnormalną). Z tego względu pojęcie dewiacji jest zakresowo szersze od pojęcia patologii społecznej, które oznacza tylko zjawiska dewiacji podnormalnej. Podkreśla się, że dewiacja umożliwia dokonanie się zmiany społecznej; bez zachowań odbiegających od społecznie akceptowanych norm społeczeństwo uległoby petryfikacji. Nadmierna jednak ilość zachowań dewiacyjnych może prowadzić do stanu anomii i dezorganizacji.

Wyróżnić można dwa typy teorii wyjaśniających zjawiska dewiacji; pierwsze — to teorie typu biologicznego łub psychologicznego zorientowane na samą dewiację; drugie - to teorie zorientowane na grupę społeczną w której zachowania dewiacyjne powstają. W ramach tego drugiego ujęcia podkreśla się oddziaływanie czynników środowiskowych na występowanie zachowań dewiacyjnych. Te wpływy środowiskowe mogą być tłumaczone na różne sposoby: np. wskazuje się, że dewiacja przekazywana jest przez grupę, w której jednostki uczestniczą, dokonuje się tu bowiem proces uczenia się zachowań dewiacyjnych (jest to tzw. koncepcja zróżnicowanych przynależności lub zróżnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda). Ludzie stają się dewiantami, ponieważ żyją wśród dewiantów („z jakim przestajesz, takim się stajesz"). Inne koncepcje odwołują się do teorii subkultury - grupa uznaje odmienne wartości i normy, co powoduje, że zachowania jej członków postrzegane są przez otoczenie społeczne jako dewiacyjne. Trzeci typ ujęć nawiązuje do teorii kontroli społecznej — załamanie się mechanizmów kontroli społecznej prowadzi do zachowań dewiacyjnych. Inne wyjaśnienia odwołują się do koncepcji anomii oraz teorii naznaczania społecznego. W ramach tego ostatniego ujęcia wyróżnia się dewiację pierwotną i wtórną Dewiacja pierwotna to zachowanie naruszające normy społeczne; dewiacja wtórna to społeczne naznaczanie kogoś jako dewianta i zmuszanie go do odgrywania tej roli. Innymi słowy, to społeczeństwo kreuje dewiantów. (A.S.)

Zob. anomia. konformizm, kontrola społeczna, marginalizacja, normy społeczne, podkuhm, rola społeczna, techniki neutralizacji, zmiana społeczna.

Dezindywidualizacja (deindywiduali-zacja), zanik osobowości; utrata poczucia własnej indywidualności pod wpływem oddziaływań środowiska społecznego. Zjawisko to szczególnie wyraźnie występuje w przypadku oddziaływania tłumu na zachowanie jednostki. W wyniku „emocjonalnego zarażenia" jednostka jest zdolna do całkowitego podporządkowania swojej osoby realizacji celów grupowych, przy równoczesnej rezygnacji z własnej odrębności William McDougall [1930, s. 105-106] charakteryzuje ten proces następująco: Jednostka, stając się członkiem tłumu, traci w pewnym stopniu swoją samowiedzę, świadomość własnego «ja» jako odrębnej osobowości, z tym zaś idzie w parze częściowa utrata świadomości jej specyficznie personalnych stosunków; jednostka zostaje w pewnym stopniu zdepersonalizowana". Dla większości ludzi udział w życiu psychicznym tłumu jest przeżyciem szczególnie przyjemnym: „wychodzą oni z siebie, jak mówią czują się pochłonięci przez wielką falę wzruszenia, tracą świadomość własnej indywidualności i wszelkich jej ograniczeń" [ibidem, s. 82].

Efektem dezindywidualizacji jest niemal całkowita uniformizacja zbiorowości - poszczególne jednostki wchodzące w skład danej grupy społecznej zachowują się w sposób identyczny; często wykazują także znaczne podobieństwo wyglądu zewnętrz-