58047 skanuj0009 (173)

Pierwotne zaburzenia syntagmatyczne

Struktura wyrazu winna być rozumiana szeroko. Należy tu struktura sylabi--czna, struktura fonemowa i głoskowa oraz struktura połączeń głoskowych i fononowych. Zaburzenia można rozpatrywać w płaszczyźnie sylabiczncj lub w płaszczyźnie foucinówej i głoskowej. Istnieją podstawy do wyodrębnienia następujących rodzajów zaburzeń syntagmatyczuych:

1)    odkształcenia ilościowe,

2)    odkształcenia jakościowe,

3)    zmiany dotyczące liniowego uporządkowania sylab i fonemów W wyrazie,

4)    różnorakie zmiany kombinowane,

5)    odkształcenia niesystemowe.

Wśród odkształceń ilościow ych można wydzielić dwie grupy, mianowicie: a) uszczuplenie struktury wyrazu powstałe w rezultacie redukcji sylab, fonemów i grup fonemów, np. śujka 'taksówka*, teko 'pudełko*, lef ‘zlew’, pat ‘ptak*, ycp ’chleb’, śeći 'świeci’, va *dwa* itp.; b) wzbogacenie struktury wyrazu w wyniku epenlezy sylab i fonemów¹⁴, np. kamataSe ‘kamasze’,

'furmanka*, mleble 'meble*, pallelńa ‘patelnia’, klampka ‘klamka’, spsoua 'pszczoła*, stova 'sowa* itp. Epcntcza często ma charakter hiperpoprawny— występuje u osób, u których również stwierdza się redukcję.

Zmiany jakościowe polegają przede wszystkim na odmiennym w stosunku do wzorca wypełnianiu fonemami poszczególnych miejsc w strukturze wyrazu, wyznaczanych następstwem fonemów konsonanlycznych i wokulicznych, np. wspomniany wcześniej chłopiec z ograniczonym inwentarzem fonemów' reprodukuje dialektyczną postać wyrazu kołnierz — koutiiS jako tafnui; budowa wyrazu jest w obu wypadkach ta sama: CVCCVC (C = każda spółgłoska, V = każda samogłoska), ale wszystkie użyte fonemy są odmienne. Zmiany jakościowe częściej mają charakter wtórny — powstają w rezultacie pierwotnych zaburzeń paradygmatycznych- Istnieją również pierwotne zmiany jakościowe, a polegają one na zastąpieniu jakiegoś trudnego połączenia fonemów połączeniem innym. Zjawisko to występuje w grupach spółgłoskowych. Proces ten można nazwać strukluralizacją grup spółgłoskowych¹⁵. Odkształcenia te dają w konsekwencji wtórne zmiany para-dygmatyczne. Ogólnie można powiedzieć, że w odkształceniach jakościowych realizuje się najbardziej wyraziście powiązanie między zakłóceniami paradygmatycznymi i syntagmatycznymi.

Do lej samej grupy należą procesy asymilacyjnc i dysymilacyjnc. Asymi-lucja (upodobnienie) w zaburzeniach wymowy różni się szeregiem cccii od asymilacji występującej w języku polskim. Jest to przede wszystkim asymilacja całkowita (w normie przeważa częściowa), zachodzi na odległość (w normie dominuje przyległa), obejmuje również samogłoski, co w języku ogólnym stanowi absolutny wyjątek,- a ponadto obok właściwej językowi ogólnemu antycypacji stosunkowo często pojawia się persewcracja. Oto kilka przykładów asymilacji wynotowanych w trakcie badania dzieci z zaburzeniami wymowy: muma / fguga 'guma\fafa 'szafa', 5/3/i 'widzisz', babula 'cebula', non ’nos\ mairiiny 'maliny', b'ib'i 'ryby', kuka /1 pupa 'puka', fiika 'linka', jajońc 'zając', ieżoio ‘jezioro’, najuślu 'na liściu’,paśplapu 'do sklepu’ ild. P.rzykłady te dostatecznie odsłaniają swoistą odrębność procesów asymi-lacyjnych zachodzących w zaburzeniach wymowy. Co się tyczy dysymilacji,¹ to proces ten ma w zaburzeniach wymowy do lego stopnia charakter marginalny, że trudno podać tu jakieś bezsporne przykłady. Oczywiście odkształcenia w rodzaju rovcl 'rower' musimy z lej grupy wyłączyć, gdyż są one wynikiem nie ukończonego procesu rcpartycji (rozkładu) nowo opanowanego fonemu w wyrazach o specyficznej budowie¹⁶. Z kolei zmiany w grupach spółgłoskowych w rodzaju fińć 'liść', gony 'gwoździe', fon. pot. gożic\ randa' wanna’ itp. mogą być, zależnie od indywidualnego systemu językowego danego osobnika, traktowane jako swoiste dysymilacjc, bądź jako przejaw strukturalizacji grup spółgłoskowych, przy czym wypadek drugi jest bardziej typowy.

Odkształcenia w liniowym uporządkowaniu elementów składowych wyrazu uzewnętrzniają się jako mctatczy sylab, fonemów i grup fonemów. W pewnych wypadkach .mctatcza ma charakter prewencyjny (zapobiegawczy), gdyż neutralizuje określone trudności syntagmatyczne i tym samym hamuje proces redukcji, np. 3//'drzwi, fon. pot. jYf wobec częstych w wymowie dzieci postaci tego wyrazu w.rodzaju 3i, di, Vi, b'i itp;

Zmiany kombinowane dają w efekcie znaczne przekształcenia struktury wyrazów. Przykładem może być tu zinterpretowane już zniekształcenie wyrazu zając do postaci aron. To samo dziecko mówiło też bok 'gołąb', mian. 1. mn. bok'i gołębic’. Odkształcenie to można wyjaśnić następująco: 1) redukcja wygłosowej grupy spółgłoskowej zam. gouonip—gouop, 2) zanik między-, samogłoskowego u i połączenie dwu identycznych samogłosek w jedną gop, por. często w wymowie dzieci urck 'ołówek', 3) mctatcza spółgłosek z jednoczesną zmianą dźwięczności związaną z neutralizacją dystynkcji dźwięczna: bezdźwięczna — bok. Forma bok'i ma motywację zarówno fonetyczną jak i floksy jną.

Z -- S. Uc k>$opci!ycłiie 17