58903 SDC11599

WPROWADZENIE

międzynarodowa mogą i powinny być organizowane przez samoregulujące się rynki, Od lat osiemdziesiątych XX wieku, a zwłaszcza od zakończenia zimnej wojny na początku lat dziewięćdziesiątych, doktryna liberalizmu gospodarczego - z etykietami thatcheryzmu, reaganizmu, neoliberalizmu i „porozumienia waszyngtońskiego” -zdominowała światową politykę. Jednak niedługo po wydaniu Wielkiej transformacji (1944) wybuchła zimna wojna. Konflikt Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego utrudnił recepcję dokonań Pólanyiego. W czasach ostrych podziałów, wysoce spolaryzowanych debat między zwolennikami kapitalizmu a stronnikami socjalizmu typu sowieckiego nie było wielkiego zapotrzebowania na zniuansowa-ną, pozbawioną prostych opozycji argumentację Połanyiego, Jest zatem do pewnego stopnia zrozumiałe, że dopiero po zakończeniu zimnej wojny jego praca zaczęła zyskiwać uznanie, na jakie zasługuje.

JPbdstawowym tematem dyskusji, które toczono po zakończeniu zimnej wojny, była globalizacja. Neoliberałowie podkreślali, że nowe technologie w dziedzinie komunikacji oraz transportu muszą doprowadzić do ścisłej integracji światowej gospodarki dzięki rozwojowi handlu, zwiększonym przepływom kapitału i przyjęciu anglo-amerykańskiego modelu kapitalizmu wolnorynkowego. Jak świat długi i szeroki różne szkoły myślenia i różne środowiska zaatakowały taką wizję globalizacji z różnych pozyqi politycznych. Niektórzy skupiali się na etnicznej, religijnej, narodowej lub lokalnej tożsamości; inni przedstawiali alternatywne wizje ogólnoświatowego porządku i współpracy. Wielka transformacja stanowi cenne źródło dla wszystkich stron zabierających głos w^f tej sprawie. Zarówno neoliberałowie, jak i ich przeciwnicy znajdą tu przenikliwą analizę historii liberalizmu gospodarczego i zatrważających skutków wcześniejszych projektów gospodarczej globalizacji.

Życie i dzieło Połanyiego

Karl Polanyi (1886-4964) wychował się w Budapeszcie, w rodzinie inteligenckiej zaangażowanej w działalność społeczną¹, jego brat Michael został słynnym filozofem nauki, którego prace są do dziś

szeroko czytane. Sam Karl Polanyi był przed pierwszą wojną światową wpływową postacią w węgierskich kręgach studenckich i intelektualnych. W latach dwudziestych w Wiedniu pracował jako starszy redaktor w „Der Ósterreichische Volkswirt" - najbardziej cenionym tygodniku ekonomiczno-finansowym ówczesnej Europy Środkowej. Właśnie wtedy po raz pierwszy zetknął się z poglądami Friedricha von Hayeka, słynnego ucznia Ludwiga von Misesa. Mises i Hayek usiłowali odbudować intelektualne podstawy liberalizmu gospodarczego, którymi głęboko zachwiały: pierwsza wojna światowa, rewolucja 1917 roku w Rosji oraz atrakcyjność socjalizmu². Początkowo tezy Misesa i Hayeka nie odegrały większej roli. Od połowy lat trzydziestych do lat sześćdziesiątych XX wieku w polityce krajów zachodnich dominowała szkoła keynesowska, głosząca konieczność aktywnego udziału państwa w gospodarce³. Jednak po drugiej wojnie światowej w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii Mises i Hayek byli niestrudzonymi orędownikami liberalizmu gospodarczego. W bezpośredni sposób zainspirowali oni takie wpływowe osobistości, jak Milton Friedman. Hayek zmarł w 1992 roku - mógł zatem obserwować przewidywany przez siebie rozpad Związku Radzieckiego.

Polanyi, pod red. Kari Polanyi Lcvitt, Black Rosc Press, Montreal 1990, oraz esej Kari Polanyi Levitt Karl Polanyi as Socialist, w*. Humanity, Society, and Commitment: On Karl Polanyi, pod red. Kennetha McRobbicgo, Black Rosę Press, Montreal 1994. Obszerny materiał biograficzny zawiera też książka Karl Pólanyi in Vienna, pod red. Kennetha McRobbiego i Kari Polanyi Levitt, Black Rosę Press, Montreal 2000. Peter Drucker, teoretyk zarządzania, który utrzymywał kontakt z rodziną Połanyiego w Wiedniu, napisał zabawną relację na jego temat w swoich wspomnieniach Advcntures of a Bystender (John Wiley, New York 1994), pojawia się tam jednak wiele nieścisłości, włącznie z pomyłkami w imionach rodzeństwa Połanyiego.

²    Opis historii koncepcji Ludwiga von Misesa i Friedricha von Hayeka od lat dwudziestych do lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia można znaleźć w: Richard Cockett, Thinking the Unthinkablc: Think-Tanks and the Economic Countcr-Revolulwn. 1931-1983, Fontana Press, London 1995. Cockett podkreśla ironię faktu, że Anglia, która przecież wynalazła liberalizm gospodarczy, musiała go ponownie sprowadzić z Wiednia.

³    Dziwnym zbiegiem okoliczności książka Połanyiego została po raz pierwszy wydana w tym samym roku, w którym Hayek opublikował swoją najbardziej znaną pracę The Road to Serfdom (Universłty of Chicago Press, Chicago 1944 fwyd. poi.: Friedrich August von Hayek. Droga do zniewolenia, tłum. Krzysztof Gurba, Lucjan Klyszcz, Jerzy Marga óski, Dobrosław Rodniewicz, przekład przejrzał Milowit Kuniński, Wydawnictwo ARCANA, Kraków 1996; wydanie to jest oparte na wcześniejszej wersji tłumaczenia opublikowanej w drugim obiegu pod tytułem Droga do niewolnictwa, Wydawnictwo Niepodległość, Warszawa 1988]). O ile praca Połanyiego sławiła Nowy Lad w Stanach Zjednoczonych właśnie ze względu na ograniczenia, jakie nałożył on na siły rynkowe, o tyle Hayek utrzymywał, że reformy Nowego Ładu ustawiły Amerykę na prostej drodze do ruiny gospodarczej i wprowadzenia władzy totalitarnej.

XXI

1

Sk istnieje kompletna biografia Połanyiego, ale wiele informacji można znaleźć w. Maigueritr Mcndell i Kari Polanyi Lcvitl, Karl Polanyi - His Life and Times, „Studies in Political Economy". nr 22 (wiosna 1987), s. 7-39. Por. także: Life and Work oj Karl